Էկոլոգիա: Ծրագիր

Ծրագիր

Նպատակն ու խնդիրները

 Ժամանակակից աշխարհում, երբ օրեցօր մեծանում է հասարակության

 ներգործությունը շրջակա միջավայրի վրա, այժմ առավել քան արդիական է դառնում հասարակության էկոլոգիական կրթության անհրաժեշտությունը: Ցանկացած բնագավառում  գործունեություն ծավալող մարդկանց համար անհրաժեշտ են էկոլոգիական   գիտելիքներն ու էկոլոգիական մտածողությունը:

Կարդալ ավելին

Աշխարհագրություն: Ծրագիր

«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիր

Ստեղծողի մոբիլ դպրոց. անհատի կրթական պատվեր

Աշխարհագրություն ընտրությամբ դասընթաց

Ծրագիր

Կարդալ ավելին

ՀՀ բնապահպանական օրենսդրությունը

Հասարակական զարգացման ներկա փուլում, երբ բնական միջավայրի վրա մարդածին ներգործության հետևանքները մարդու գոյության համար դարձել են վտանգավոր, բացառիկ մեծ նշանակություն  է ձեռք բերել մարդ-բնություն հարաբերությունների իրավական կարգավորումը: Աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում գործում են բնապահպանության ու բնօգտագործման մասին պետական օրենքներ

Կարդալ ավելին

Հունիսի 5-ի խորհուրդը

Ամեն  տարի` հունիսի 5-ին, ամբողջ աշխարհը նշում է շրջակա միջավայրի պահպանության միջազգային օրը:  Հունիսի 5-ը, որպես շրջակա միջավայրի պահպանության օր, նշվում է 1972թ-ից` Սկոհոլմում տեղի ունեցած ՄԱԿ-ի գագաթնաժողովում կայացված որոշումից հետո:

Կարդալ ավելին

Օդային անազանի աղտոտվածության հիմնախնդիրը ՀՀ-ում

 ՀՀ-ում օդային ավազանի աղտոտման հիմնական աղբյուրներն են՝ էներգետիկան, գունավոր մետալուրգիան, շինանյութերի արդյունաբերության ցեմենտի արտադրությունը, ավտոտրանսպորտը և քիմիական արդյունաբերությունը, որը ներկայուսմ գործում է հզորության չնիչն ծավալով: 

2011 թ. ՀՀ տարածքում օդային ավազան է արտանետվել 114 600 տոննա վնասակար նյութեր (ծծմբային անհիդրիդ, ազոտի օքսիդներ, ածխածնի օքսիդ, ցնդող օրգանական միացություններ` գծապատկեր 8): Ընդ որում օդի աղտոտվածության բարձր ցուցանիշներ դիտվում են Լոռիում, Կոտայքում, Երևանում, որոնց համապատասխանաբար բաժին է ընկնում անշարժ աղբյուրների մթնոլորտ արտանետվող նյութերի 34,6%, 19,3%, 12,5% 

Կարդալ ավելին

Հողօգտագործում

1. Ի՞նչ դեր ու նշանակություն ունի հողը բնության մեջ և մարդու կյանքում:
2. Ձեր կարծիքով ինչու՞ են հողին անվանում տվյալ էկոհամակարգի հաելին:
3. Ի՞նչպես է ազդում աղտված հողը ամբողջ էկոհամակարգի վրա: 
4. Ի՞նչպես ճիշտ օգտագործել ու պահպանել հողը:

Առաջարկվող նյութեր 1, 2, 3, 4, 5

Կարդալ ավելին

ՀՀ էներգետիկան

1. Ի՞նչ դեր ունի ՀՀ-ի համար Էներգետիկ համակարգը
2. Ի՞նչպես են ՀՀ-ում ստանում էներգիան
3. Ինչպե՞ս է  ազդում  Էներգիայի ստացման պրոցեսը բնության վրա :
4. Էլեկրտաէներգիա ստանալու այլընտրանքային ի՞նչ հնարավորություններ ունի ՀՀ-ը: Ինչպես եք պատկերացնում ՀՀ Էներգետիայի ապագան:
5. Ինչպե՞ս ես կարելի է խնայել էներգիան (տանը, դպրոցում և այլուր):  

Օգտակար հղումներ 1 2 3 4 5 6 7 8

Կարդալ ավելին

Ջրօգտագործման հետևանքները ՀՀ-ում

Ինչպես հայտնի է, ջրային ռեսուրսները դասվում են չսպառվող ռեսուրսների շարքին: Ճիշտ է ջրային ռեսուրսները քանակապես չեն սպառվում, բայց նրանք ենթակա են որակական սպառման: Ինչպես մի շարք բնական ռեսուրս, այնպես էլ ջուրը ՀՀ-ում օգտագործովում է անհաշվենկատորեն, շատ հաճախ լուրջ էկոլոգիաական խնդիրներ առաջացնելով:

ՀՀ գետերը ունեն օգտագործման երկու հիմնական տեսակ` ոռոգչային և էլեկտրաէներգետիկ: Ոռոգման համար ջրերի ռացիոնալ օգտագործման նպատակով գետերի վրա կառուցվել են ջրամբարներ, որոնց թիվը ՀՀ-ում հասնում 80-ի մոտ 990 մլն քմ ընդհանուր մաերեսով: Դրանք օգտագործվում են հիմնական ոռոգման, էներգետիկ, ձկնաբուծական նպատակներով: Ջրամբարներից ամենախոշորը Ախուրյանն է 525 մլն խմ ծավալով, որից օգտվում է նաև Թուրքիան: ՀՀ գետերի էներգետիկ նպատակներով օգտագործման մասին է վկայում նաև ՀՀ-ում առկա Ջրէկ-ները, որոնց թիվը հասնում 39-ի: Դրանցից հայտնիներն են Սևան-Հազդան կասկադը (6 Ջրէկ), Որոտանի կասկադը (3 Ջրէկ): Նախատեսվում է կառուցել ևս 64-ը: ՀՀ-ում ջրային տեսուրսներկ ռացիոնալ օգտագործման համար կառուցվել են նաև ջրանցքներ:

ՀՀ-ում ջրօգտագործման առյուծի բաժինը`  83 %-ը, բաժին է գյուղատնտեսության ոլորտին, խմելուն` 4.4 %-ը, արտադրական և կոմունալ նպականերին` 12.6%-ը:  ՀՀ-ում օգտագործվող ջրի մեծ մասը` 57 %-ը, բաժին է ընկնում Արմավիրի (32,5%) և Արարատի (24,5%) մարզերին, որոնք այդ ջրի մեծ մասը նույնպես օգտագործում են գյուղատնտեսական նպատակներով, այդ թվում Արագածոտնի, Արմավիրի, Արարատի մարզերում այդ նպատակով օգտագործվում է ջրի ավելի քան 93 %-ը: Գրեթե նույն պատկերն է նաև Տավուշի և Վայոց Ձորի մարզերում (մոտ 90%): Իսկ արդյունաբերական ջրօգտագործողներ են համարվում Լոռու և Սյունիքի մարզերը և մայրաքաղաք Երևանը:

Ջրային ռեսուրսների օգտագործումը ՀՀ-ում նույնպես առաջացնում է որոշակի գեոէկոլոգիական հետևանքներ: Դրանցից  են ջրային պաշարների քանական և որական սպառումը (Սևանա լիճ), երկրոդային աղակալումը` արտեզյան ավազանի օգտագործումից, գետերի ջերմային աղտոտումը ՋրԷկ-ների գործարկման հետևանքով: Ջրէկ-ները նաև ազդում են գետերի կեսնսաբազմազանության վրա` նվազեցնելով դրա տեսակային և քանակական կազմը: ՀՀ-ում գետերի աղոտոտվում են ոչ միայն արդյունաբերական, այլ նաև կենցաղային թափոններով: Ընդ որում կենցաղային թափոններով աղտոտման աշխարհագրությունն ավելի մեծ է: Միաժամանակ ՀՀ գետերը աղտոտվում են միջին և ստորին հոսաքներում: Ինչպես գիտենք, ջուրը ունի շատ կարևոր հատկություն` ինքնամաքրում: Ցանկացած ջրային ավազան ունի ինքնամաքրման ժամանակահատված: Այդ առումով առանձնանում են գետերը, քանի որ նրանց ինքնամաքրման ժամանակահատվածը տատանվում է մի քանի օրից մինչև մի քանի շաբաթ, ի տարբերություն լճերի, ինքնամաքրման ժամանակահատվածը կարող է տևել հազարավոր տարիներ: Հանրապետության տարածքի գետերի ինքնամաքրման ունակությունները բարենպաստ են` կապված լեռնային, արագահոս բնույթից: Սակայն մարդկային միջամտությամբ` գետերի հոսքը դանդաղելով նվազում է նաև գետերի ինքնամաքրման ունակությունը: Հանրապետության գետերի, հատկապես Ողջիի, Դեբեդի և Հրազդանի ջրերի աղտոտվածության աստիճանը բարձր է, որի պատճառով դրանք դասվում են առավել աղտոտված գետերի շարքին: Հաշվի առնելով ՀՀ էներգետիկ զարգացման հեռանկարները, այն է` սպասվող էներգետիկ պակասը լրացանել փոքր ՀԷԿ-երով, առավել վտանգում են ՀՀ գետերի բնականոն հոսքը:
 Ջրօգտագործման ոլորտում առանձնահուտկ հիմնախնդիր է հանդիսանում Սևանա լճի հիմնախնդիրը:

Կարդալ ավելին

Էներգակիրներ

1. Համեմատել հիմանական վառելիքային ռեսուրսները (նավթ, բնական գազ, ածուխ): Դիտարկելով դրանք տնտեսական, ռեսուրսապահովության և էկոլոգիական տեսանկյուններից:
   
2. Համեմատել էլեկտրաէներգիա ստացման ավանդական և այլընտրանքային աղբյուրները, առանձնացնելով դրանց դրական և բացասական կողմերը:  

Կարդալ ավելին

Անապատացումը ՀՀ-ում: Մարդածին գործոններ

Մարդածին գործոններ: Գյուղատնտեսություն: Գյուղատնտեսությունը հողօգտագործման այն ձևն է, որի արդյունքում ակնհայտորեն երևում է մարդ-բնույթուն փոխհարաբերությունն և փոխազդեցությունը` իր դրական և բացասական կողմերով: Քանի որ անապատացման պրոցեսը առաջին հերթին առնչվում է հողային ռեսուրսների օգտագործման հետ, իսկ հողային ռեսուրսների վրա ուղղակի ազդեցություն ունի գյուղատնտեսությունը, ուստի  ՀՀ գյուղատնտեսությունն անապատացմանը նպաստող մարդածին ամենաուժեղ գործոնն է:

Գյուղատնտեսությունը և անապատացումը իրար հետ կապված են հատկապես հետևյալ գործոններոով.

ա/ մարդածին բացասական ներգործություններից մեկը վարի կանոնների խախտումն է, երբ վարը կատարվում է լանջի թեքության ուղղությամբ: Դրա հետևնաքով ՀՀ տասնյակ հազարավոր վարելահողեր շարքից դուս են եկել, ջրային էրոզիայի հետևանքով մերկացել են լեռնալանջերը:

բ/ Ցանաքաշրջանառության ոչ ճիշտ կիրառումը կամ բացակայությունը նույնպես հադիսանում է անապատացման գործոն: Հողակտորների փոքր լինելը թույլ չի տալիս լիարժեք կատարել ցանքաշրջանառություն:

գ/ ջրերը մեր երկրում արդյունավետ չեն օգտագործվում: Ոռոգման համար օգտագործվող ջրի կեսը դաշտ չի հասնում` կորչում է` առաջացնելով ճահիճներ և աղուտներ: Նախկինում Արաքս գետից և  նրա ձախափնյա գրեթե բոլոր վտակներից սնվող ջրանցքներով 8 ամիս ոռոգման ժամանակահատվածում Արարատյան հարթավայր է հասցվել վայրկյանում  40 մ3 ջուր: Ջրամբարներից և ջրանցքներից մեծաքանակ ֆիլտրացիոն կորուստները, ոռոգման տեխնիկայի բացակայությունը և հին եղանակների կիրառումը, ջրման նորմերի գերազանցումը և այլ պատճառները հանգեցնում են ստորգետնյա ջրերի մակարդակի բարձրացմանը: Ոռոգման մեծածավալ աշխատանքները, բնականաբար ուղեկցվել են նաև չորացման աշխտանքներով:   Վերջին 50 տարվա ընթացքում կառուցվել է ավելի քան 1700 կմ երկարության ցամաքուրդակոլեկտորային ցանց: Սակայն չորացման միջոցառումները զգալիորեն հետ են մնացել իռիգացիոն աշխատանքներից, ինչը հանգեցրել է ստորգետնյա ջրերի մակարդակի բարձրացմանը: 1920-ական թվականներից Արարատյան հարթավայրը սկսեց առատորեն ջրվել նաև ի հաշիվ արտեզյան ավազանի ջրերի, որոնց թիվը հաշվվում է հազարներով: Չկարգավորված ոռոգման հետևանքով  երբե: Իհայտ է գալիս երկրորդային աղակալում:

դ/ Անասունների գերարածեցումը հանգցնում է նոր էրոզիոն օջախների առաջացմանը: Անասունների կճղակների տակ ժամանակի ընթացքում ձևավավորվում են մանրադարավանդներ, որոնք զրկվում են բուսածածկից: Հաճախ դրանց եզրերը քայքայվում է և ջրաշիթերը էրոզիոն օջախներ են ստեղծում: Արագածի, Գեղամա և այլ լեռնազանգվածների մարգագետինների տարածքներում նկատելի են անասունների արածեցման հետևանքով ստեղծված էրոզիայի օջախներ:

1.    հողային ծածկութի խախտում, օտարում,

2.    հողերի աղտոտում

3.    պոչամաբարների ընդլայնում,

4.    թափոնների կուտակումներ, որոնք միևնույն ժամանակ հանդիսանում են անպատացման դրսևորման ձևեր:

Հանքարդյունբերությունը հանգեցնում է ոչ միայն խախտված, աղտոտված հողերի և պոչամբարների թափոնների, նոր տիպերի հողատարածքների առաջացմանը, այլ նաև բուսածածկույթի, կենդականկան աշխարհի, ջրային օբյեկտների աղտոտմանը  և վնասմանը:

Հանրապետությունում օգտակար հանածոների արդյունահանումը բաց եղանակով բերել է խախտված հողերի առաջացմանը, որոնք կազմում են մոտ 8000 հա: Այդ խախտված տարածքը աղտոտում է միջինում ավելի քան 10 հա  տարածք` առաջացնելով էրոզիայի նոր օջախներ: Հատկապես կարելի է նշել Սյունքի, Արմավիրի, Արարատի և Կոտայքի մարզերը:

Հողերի աղտոտման առավել վտանգավոր աղբյուրը լեռնամետալուրգիական և լեռնաարդյունահանող արտադրություններն են (Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ, Ագարակի լեռնահարստացուցիչ ֆաբրիկա, Ալավերդու լեռնամետալուրգիական կոմբինատ, Արարատի ոսկու կորզման ֆաբրիկա): Այդ բոլոր կազմակերպություները աղտոտում են հողերը ծանր մետաղներով: Լեռնահանքային կազմակերպությունների ազդեցությունը շրջակա տարածքների անապատացմանը նպաստելու ուղղությամբ դրսևորվում է նաև օդային և ջրային ավազանների աղտոտման միջոցով: Աղտոտված ջրերը այս կամ այն կերպ ընկնում են ոռոգման համակարգի մեջ և վնասում բուսական տարածքներին: Բնորոշ է նաև այն, որ լեռնահանքային կազմակերպությունների մեծ մասը գտնվում են բարձր նիշերում (Քաջարանի հանքերը` 2000 մ, Սոտքի ոսկու հանքերը` 2500 մ, Մեղրաձորի ոսկու հանքը`2000 մ ծովի մակարդակից բարձր են), որի հետևանքով իրենց հոսքաջրերով մեծ վնաս են հասցնում նաև ավելի ցած գտնվող լանդշաֆտներին:

Այսպես ՀՀ-ում ըստ հորիզոնական ուղղությանանապատացման ռիսկն ամենաբարձրն է Արարատի,Արմավիրի, Սյունիքի մարզերում և մայրաքաղաք Երևանում:
Հայաստանը որպես լեռնային տարածք աչքի է ընկնում նաևբնական
պայմանների  բարձադիր գոտիականությամբ՝ այդթվում և լանդշաֆտների փոփոխության ըստ վերընթաց ուղղության.
1.    Ցածր լեռնային չոր տափաստանները զգալիորենտեղաշարժվում են վեր իրենց տակ առնելով միջինլեռնային չոր տափաստանները: Ավելի քիչմիախառնվում են չոր տափաստանային ևկիսանապատային լանդշաֆտների արելաները:Առավել չորային լանդշաֆտներն ընդարձակում ենիրենց տարածքները:
2.    Բարեխառն չոր և բարեխառն խոնավտափաստանային լանդշաֆտները տեղաշարժվում ենվեր՝ զբաղեցնելով տափաստանացվածմարգագետինների արելաները: Սա խոսում էմարգագետինների՝ տափաստաններով վերափոխվելումասին:
3.    Տափաստանացված մարգագետինների և նոսրանտառային լանդշաֆտների արեալները գրեթեամբողջությամբ ծածկում են իրար, ինչը ակնհայտորենապացուցում է արիդացման միտումը: Անտառներըվերափոխվում են նոսր անտառների և ապամարգագետնատափաստանների:

4.    Մերձձնային լանդշաֆտները փոխարինվում ենալպյան մարգագետնային լանդշաֆտներով: Այսպեսօրինակ՝ Արագածի մերձգագաթային հատվածումարդե դիտվում են առաջնային հողառաջացմանպորցես և սկսել են ձևավորվել մաքուրմարգագետնային բուսական ֆորմացիաների տարրեր:

Կարդալ ավելին

Անապատացումը ՀՀ-ում: Բնական գործոններ

Անապատացումը լայն իմաստով հանգեցնում է բնության, էկոհամակարգերի, դեգրադացիայի: Անապատացման բոլոր ասպեկտների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ անապատացումը այն պրոբլեմն է, որը ներառում է ոչ միայն բնական և էկոլոգիական, այլև հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտները (տնտեսական, սոցիալական, բարոյահոգեբանական, քաղաքական):

Անապատացումը և դրա դեմ պայքարի կազմակերպումը խիստ կարևոր  են ՀՀ-ում: ՀՀ գտնվելով մերձարևադարձային կլիմայական գոտու չոր ցամաքային ենթագոտում` ներկայացնում է անապատացման մեծագույն ռիսկի գոտի: Մարդածին ազդեցության հետևանքով յուրաքանչյուր տարի օգտագործման ոլորտից դուրս են մղվում վարելահողեր, կրճատվում են անտառների, արոտավայրերի տարածքները:

Այսօր ՀՀ ընդհանուր տարածքի շուրջ 80%-ը ենթարկվում է  տարբեր աստիճանի անապատացման, ընդ որում անհրաժեշտ ընդգծել, որ ՀՀ տարածքի շուրջ   43 % Էրոզացված է, տարածքի շուրջ 60 % ենթարկված է սողանքային, սելավային պրոցեսների և շուրջ 40 % ներկայացված է քարքարոտ հողերով և շուրջ 30 հազ. հա տարածք են զբաղեցնում աղակալված հողերը: Իսկ արդենան ապատացված տարածքները կազմում են հանրապետության ընդհանուր տարածքի 26.6%-ը:

Անապատացումը մեկ-երկու գործոնով պայմանավորված երևույթ չէ: Անապատացման առաջացման և զարգացման համար բազամաբնույթ պատճառները պայմանականորեն բաժանվում  են երկու խմբի բնական՝ և մարդածին:

Բնական գործոններ: Անապատացում առաջացնող բնական գործոններից ՀՀ-ում առաջնայիններնեն  մթնոլորտային տեղումների  բնույթը, երաշտները և խորշակները, ռելիեֆի առանձնահատկություները,սողանքային երևույթները, սելավները, ջրածածկումները ևողողումները, բնական աղակալումը:

Մթնոլորտային տեղումների  բնույթը: Ապացուցված է, որ անապատացման գործոններից է համարվում տեղումների բնույթը: Որպես կանոն, համատարափ անձրևները, որոնք թափվում են թույլ ինտենսիվությամբ, բայց երկարատև են, գերազանցապես ներծծվում են հողի ստորին շերտերը, բուսականությունը ունենում է խոր արմատային համակարգ, թույլ են վնասվում երաշտներից, իսկ տեղատարափ, հորդ անձրևների շրջաններում գերիշխում են  մակերևույթային հոսքերը, էրոզիան, թույլ ինֆիլտրացիան և բուսականությունը ունենում է մակերեսային արմատային համակարգ, որը հողի թույլ խոնավացման պայմաններում արագ դեգրադացվում է: Տեղատարափ, հորդ անձրևների շրջանները ՀՀ-ում գտնվում են հիմնականում Արաքս գետավազանի տարածքներում, իսկ համատարափ տեղումներով հարուստ են   ՀՀ անտառային շրջանները` հատկապես Կուրի գետավազանը, որտեղ անապատացման երևույթները իրոք թույլ են  արտահայտված:

Երաշտներ և խորշակներ: Երաշտը բնական երևույթ է,որն առաջանում է սակավ տեղումներով տարիներին, այնժամանակ, երբ տեղումների քանակը զգալիորեն քիչ է լինումնորմայից: Ամենից հաճախ երաշտներ գրանցվել են Արարատյան գոգավորությունում, Վայքում, Սյունիքում: Ամառային երաշտները նկատվում են ավելի հաճախ և տևական են: Բուսածածկույթի և հողերի դեգրադացումը ուժեղանում է նաև խորշակային եղանակների հաճախակի կրկնման հետևանքով: Խորշակները ՀՀ-ում սովորաբար փչում են հարավից` Իրանական բարձրավանդակից և հետևանք են չոր արևադարձային օդային զանգվածների ներխուժման: Վեգետացիոն շրջանում խորշակներից տուժում են ՀՀ համարյա բոլոր գոտիները, հատկապես ստորին գոտիների բուսածածակույթը: Վերջիններս հիմնականում դիտվում են 500- 2000 մ բարձրությունները:

Ռելիեֆային առանձնահատկություները: Սրա մեջ են դասվում ռելիեֆի մասնատման խտությունը, խորությունը, լեռնալանջերի թեքությունը. լանջերի կողմնադրությունը: Հանարապետության տարածքի 30 %  ունի մինչև 0.6 կմ/կմ2գետային ցանցի խտությունը, դա հիմնականում Արարատյան դաշտն է և միջլեռնային գոգավորություններ` հատակային հարթ մասերը: Հանարապետության տարածքի մի մասը, գլխավորապես Արարատյան և Շիրակի դաշտերը, խոր մասնատում չունի, եղած գետերը տարանցիկ են և դաշտերի մեջ խորացել են 1-2 մետր: Խորը մասնատում ունեն այն գետերը, որոնք ծալքաբեկորավոր լեռներում են` 50-200մ խորությամբ: Այդ տարածքները կազմում են 40-45 %, 200 մ-ից խորը հովիտները կազմում են տարածքի մոտ 30 %: Մեծ թեքությունները հանդիպում են ծալաքաբեկորավոր լեռներում:  Հրաբխային ծածկույթներում բազալտային սարավանդները թույլ թեքություն ունեն, միայն թթու լավաներց կազմված հրաբխային գագաթներն են, որ աչքի են ընկնում մեծ թեքությամբ: ՀՀ տարածքում հիմնական կողմնադրությունները հարավային և հյուսիսային են` հարավայինը 32 %. հյուսիսային` 27 %, արևմտյանը և արևելյանը միասին` 20 %,մնացած 21 %-ը հարաթավայրն է:

Հարավահայաց լանջերը ստանում են ավելի շատ ջերմություն և քիչ խոնվություն: Այս լանջերին բոնրոշ է ինտենսիվ արտահայտված մեխանիկական հողմահարումը և հողերը ավելի շատ են ենթակա դեգրադացիայի: Հյուսիսային  հյուսիս-արևելյան կողմնադրության լանջերը ավելի մեծ խոնավապարունակություն ունեն, ուստի անտառային տարածքները  հիմանկաում տեղադրված են այս լեռնալանջերի վրա և  անապատացումը թույլ էարտահայտված:

Սողանքային երևույթներ: Հանարապետույթյան տարածքում զարգացած են սողանքային երևույթները, որոնք ընդգրկում են շուրջ 0.5 հազ կմ2 մակերես     (ՀՀ տարածքի շուրջ 2 %): Դրանք հատկապես զարգանում են միջին բարձրության լեռնային գոտում: Սողանքներ կան Ախուրնայի հովտում (Գյումրիից հյուսիս-արևմուտք), Դեբեդի, Աղստևի, Վեդիի, Գետիկի, Որոտանի ավազններում: Սրանք խախտում են հողաբուսական ծածկույթը, ավերում բնակավայրերը:

Սելավներ: Հայաստանի տարծաքի կեսից ավելին սելավաբեր է և ինտնեսիվ   արտահայտված է  միջին բարձրության լեռնային գոտում, որտեղ տեղատարափ տեղումների հաճախականությունը տարեկան հասնում 4-6-ի: Լեռներից սելավները իջնում են գոգավորություններով, կուտակում պրոլյուվիալ նստվածքներ:

 Ջրածածկումներ, ողողումներ: Ջրածածկումները հանրապետության տարածքում հատկապես լայն տարածում ունեն Արարատյան ու Շիրակի հարթավայրերում, Սևանա լճի շրջակա գոտու որոշ հատվածներում, ինչպես նաև Լոռու, Սյունիքի, Վայոց Ձորի մարզերի առանձին բնակավայրերում ու տեղամասերում: Ջրածածկումերով ընդգրկված ամենամեծ տարածքները գտնվում են Արարատյան հարթավայրի սահմաններում և կազմում են դրա ընդհանուր մակերեսի շուրջ 3 %, որի զգալի մասը գյուղատնտեսական հողեր են: Այդ տարածքներում գտնվում է շուրջ 80 բնակավայր: Ջրածածկումները պատճառ են մի այլ երևույթի` հողերի աղակալման: Հանրապետության տարածքում աղուտները հիմնականում տարածված են Արարատյան հարթվայրում` կազմելով դրա մակերեսի շուրջ 10 %:

Ողողումների զգալի մասը պայմանավորված են սելավային հոսքերով և առաջանում են սելավային ավազանների որոշ հատվածներում, հատկապես ռելիեֆի թեքությունների մեղմացման գոտիներում: Նմանապես, վարարումների ջրերով առաջացող ողողումները դիտվում են գետերի ավազանների հիմնականում հարթավայրային հատվածներում, մասնավորապես Արաքս, Հրազդան, Որոտան, Աղստև և այլ գետերի ավազններում: Վերը նշված պրոցեսները տարածված են շուրջ 56 հազ. հա վրա:

Բնական աղակալում: Հողերի աղակալումն արիդ կլիմայական պայմաններում անապատացման դրսևորման տիպիկ ձևերից է: Այն տեղի է ունենում հարթավայրերի ցածրադիր տարածքներում, որտեղ ստորգետնյա ջրերի մակարդակը մոտ է երկրի մակերևույթին: Հողագրունտների միներալային և մեխանիկական կազմով պայմանավորված, ստորգետնյա ջրերի մազական  բարձրացումը կարող է հասնել 1-5 մ: Ջրի մազական բարձրացման հետևանքով հողի մակերեսում կատարվում է ջրի գոլորշացում ` առաջացնելով աղակալված տարածքներ: Եթե ստորգետնյա ջրերի մակարդակը հասնում է երկրի մակերևույթից 0-1 մ խորության, ապա այն հանգեցնում է տեղանքի գերխոնավացման ու ճահճացման:  Հիմնականում տարածված է Արարատյան հարթավայրում:

Կարդալ ավելին

Հողաբարելավումը ՀՀ-ում

Հողաբարելավումը կամ հողերի մելիորացումը ենթադրում է գյուղատնտեսական հողահանդակների բնական հատկությունների (բերիության, մեխանիկական կազմի, տեսակարար կշռի) և որոկական հատկությունների արհեստական ճանապարհով փոփոխումն է մարդու միջամտությամբ: Հողաբարելավման եղանակները բազմազան են և նախատեսված են ամենատարբեր բնակլիմայական պայմանների ու հողատիպերի համար: ՀՀ մակերևույթի լեռնոտությունը, կլիմայի չորությունը, հողատիպերի բազմազանությունը և մի շարք այլ գործոններ պատճառ են դարձել հողաբարելավման տարբեր եղանակների ներդրման:

Քարամաքրում: Հողաբարելավման այս եղանակը ՀՀ տարածքում կիրառվում է շատ վաղուց: Երկար ժամանակ այդ աշխատանքները կատարվում էին ձեռքով, իսկ այժմ օգտագործվում են հողափոր և քարհավաք մեքենաներ, ինչպես նաև` հողատաշ մեքենա-սարքավորումներ: Քարամաքրման նպատակն է` նոր յուրացվող տարածքների վերին մակերևույթը մաքրել խոշորաբեկոր քարացած գոյացումներից, ինչպես նաև գործածության մեջ գտնվող հողհանդակներն ազատել քարացած, ցեմենտանման կեղևից, ինչի շնորհիվ բարելավվում են հողերի օդա-, ջերմա- և ջրափաթանցելիությունը: Նման եղանակով հնարավոր է յուրացնել մի շարք լեռների մեղմ թեքություն ունեցող լանջերը:

Աղազերծում (հողերի լվացում): Հողաբարելավման նշված եղանակը համեմատաբար նոր է: Բնորոշ է չոր և խիստ ցամաքային կլիմայական պայմաններում ձևավորված կիսաանապատային բնույթ ունեցող աղուտներին և աղակալած հողերին, որոնք առավելապես կենտրոնացած են Արարատյան դաշտում: Քիմիական տարբեր նյութերից պատրաստված լուծույթներով ողողում, լվանում են հողի վերին շերտը: Այդ լուծույթների, լինելով քիմիապես ակտիվ, փոխազդում են հողում պարունակվող աղերի հետ և տարրալուծում դրանք:

Պարարտացում: Հողրի պարարտացումը` որպես հողաբարելավման եղանակ, նույնքան հին է, որքան ինքը` երկրագործությունը: Դեռ հին ժամանակներում հողի բերրիությունը բարձրացնելու նպատակով` մարդը փխրրեցված հողաշերտին խառնում էր օրգանական հավելում: Գիտատեխնիկական առաջընթացի և քիմիական արդյունաբերության զարգացման պայմաններում հնարավոր դարձավ օգտագործել հանքային (ազոտային, կալիումային, ֆոսֆորային) պարարտանյութեր և զանազան կենսաքիմիական հավելումներ:

Չորացում (ջրահեռացում): Ինչպես աղազերծումը` չորացումը ունի անսահմանափակ ընդգրկում և կիրառվում է ցածրադիր և բարձրադիր ճահճակալած հողերում: Նախապես փորված առվակաձև ջրուղիներում ավելցուկ ջուրը ներծծվում է կամ այդ ջրուղիներով հողում է դեպի վար:

Պայքար էրոզիայի դեմ: ՀՀ լեռնային մակերևույթը, լեռնալանջերի մեծ թեքությունը, անտառների նոսրությունը նպաստում են բնության շարունակական բնույթ ունեցող երևույթներից մեկի` հողերի էրոզիայի ակտիվ դրսևորմանը: Էրոզիայի ենթարկված հողերի մակերեսը տարեցտարի մեծանում է: Ուստի անհրաժեշտ է կիրառել մի շարք միջոցառումներ`

·         Անտառապատում

·         Լանջերի դարավանդավորում

·         Պատնեշների կառուցում

·         Ձորակների քարալցում

·         Լանջերի լայնակի հերկում

Հողերի ոռոգում: ՀՀ չորային կլիմայական պայմաններում հողաբարելավման ամենաարդյունավետ եղանակը հողերի արհեստական ոռոգումն է կամ իռիգացիան: ՀՀ-ում ոռոգման հմակարգում առանձնահատուկ տեղ են գրավում մի շարք ջրանցքներ: Ոռոգման դերը հատկապես շատ կարևոր է Արարտյան դաշտի հողերի մշակման համար, որն իր հերթին առաջացնում է մի շարք տարաբնույթ էկոլոգիական խնդիրներ:  

Կարդալ ավելին

Ապրիլի 22-ի խորհուրդը

«Որքան մարդկությունը զարգանում է ու հեռանում բնությունից, այնքան բնությունը ավելի շատ է զգում մարդկանց կարիքը»

Էմանուել Ագջոյան

Աշխարհի մի շարք երկրներում ապրիլի 22-ը նշվում է որպես ծառի ու ծառատունկի օր: Գեղեցիկ ավանդույթի արմատները ունեն ավելի շուրջ մեկուկես դարվա պատմություն: Ամեն տարի մասայական ծառատունկի գաղափարը ծնվել է դեռևս 1872թ-ին ԱՄՆ-ի Նեբրասկա նահանգում, հեղինակ` ամերիկացի գյուղատնտես Ստերլինգ Մորտոն: Մորտոնի գաղափարը ընդունեցին մի շարք մարդիկ և 1872թ. ապրիլին տնկվեց շուրջ մեկ միլիոն ծառ: Արդեն 1920-ական թթ. ԱՄՆ-ի յուրաքանչյուր նահանգ ուներ ծառ տնկելու իր օրը: Նեբրասկա նահանգում ծառ տնկելու օրը համարվում է նահանգի գլխավոր տոնը և համարվում է ոչ աշխատանքային օր:
Աշխարհի տարբեր երկրներում ծառի օրը նշվում է գարնան կամ ամռան որևէ օր, հաշվի առնելով տվյալ երկրի բնակլիմայական պայմանները: Մի շարք երկրներում ծառի օրը համարվում է պետական տոն: Օրինակ` Նիգերում այն համարվում է անկախության տոնի կարևոր բաղկացուցիչ մաս: Օգոստոսի 3-ին, Նիգերի անկախության օրը, յուրաքանչյուր քաղաքացի տնկում է մեկ ծառ` իր լուման ներդնելով անապատացման դեմ պայքարին:

Իսրայելում ծառի օրը սերտորեն կապված է կրոնական «Տու բի Շվատ» տոնի հետ, որը հայտնի է նաև «ծառերի նոր տարի» անվամբ: Ժամանակի ընթացքում կրոնական տոնը, իր մեջ ներառելով էկոլոգիական ու սոցիալական բնույթ, վերածվեց ծառատունկի օրվա: Հարավային Կորեայում ծառի օրվա նշումը լուծում են շատ կարևոր խնդիր` վերկանգնում են կորսված անտառները:

Աշխարհի մի շարք երկրներում տոնը ունի այլ անվանումներ, սակայն օրվա խորհուրդը մնում է նույնը, օրինակ` Ճապոնիայում այն անվանում են երկրի օր, իսկ Ուկրաինայում` շրջակա միջավայրի օր: Այսպիսով ԱՄՆ-ում ծագած գեղեցիկ ավանդույթը այսօր ունի միջազգային օրվա կարգավիճակ: 2010 թ-ից սկսած ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբելայի միջնորդությամբ ապրիլի 22-ը նշվում է որպես երկրի միջազգային օր:

Ինչպես ենք մենք նշում:  Ծառի կամ երկրի միջազգային օրը մենք շրջանցել չէինք կարող և Ապրիլի 22-ին, երբ ավատված կլինեն Էկոտուր 2014 հայտերի ընդունումը, ևս մեկ անգամ կրթահամալիրցիները կնշեն տոնը` իրենց կոչը ուղղելով ողջ հասարակությանը: Շատ կարևոր է, որ տոնին կմասնակցեն բոլորը ցանկացողները: Շատ դեպքերում ծառատունկը նաև համերաշխության ու խաղաղության խորհուրդ ունի: Հետևել այս խորհրդին` ավագ դպրոց-վարժարանի մի խումբ սովորողներ ապրիլի 22-ին նոր դպրոցի սովորողների հետ կկատարեն միասնական ծառատունկ:
Ծրագիր: Ապրիլի 22-ին, ժամը 11-ին Հայրենագիտական ակումբը իր ակումբային գործունեությունը անցկացնի նոր դպրոցի այգում: Նախ կներկայացնենք օրվա խորհուրդը` ծառի օրը, դրա առաջացման պատմությունը ու թե ինչպես են դա տոնում տարբեր երկրներում, որից հետո կօգնենք մեր կրտսեր ընկերներին` միասին նոր ծառեր տնկելով:
Ցանկացողները կարող են միանալ, սիրով սպասում ենք:

Հ.Գ. հուսանք, որ կգա մի ժամանակ և այս օրը տոն կդառնա բոլոր հայաստանիցիների համար: Համենայն դեպս ես հավատում եմ դրան: 

Կարդալ ավելին

ՀՀ ջրային ռեսուրսները

Բնական ռեսուրսների շարքում առանձնահատուկ դեր ունեն ջրային ռեսուրսսները: Բավական է նշել, որ կենդանի օրգանիզմների կազմության մեծ մասը կազմում է ջուրը, և կարելի է հասկանալ, թե ինչ դերի մասին է գնում խոսքը:

Քաղաքակրթության զարգացման հետ մարդը իր կենսագործունեության մեջ ավելի մեծ քանակությամբ ջուր է օգտագործում: Ժամանակակից քաղաքակիրթ մարդուն օրական անհրաժեշտ է ավելի քան 500 լիտր ջուր: Ընդ որում, միայն սննդառության գործընթացը նորմալ կազմակերպելու համար մարդուն անհարժեշտ է լինում 10 լիտր քաղցրահամ ջուր:

ՀՀ ջրային ռեսուրսների համակարգում հատուկ դեր են կատարում գետերը: ՀՀ-ում կա մոտ 10 հազ. գետ ու գետակ, որից 100 կմ և ավելի երկարություն ունեն ընդամենը 6-ը:

ՀՀ գետերը ունեն օգտագործման երկու հիմնական տեսակ` ոռոգչային և էլեկտրաէներգետիկ: Ոռոգման համար ջրերի ռացիոնալ օգտագործման նպատակով գետերի վրա կառուցվել են ջրամբարներ, որոնց թիվը ՀՀ-ում հասնում 80-ի մոտ 990 մլն քմ ընդհանուր մաերեսով: Դրանք օգտագործվում են հիմնական ոռոգման, էներգետիկ, ձկնաբուծական նպատակներով: Ջրամբարներից ամենախոշորը Ախուրյանն է 525 մլն խմ ծավալով, որից օգտվում է նաև Թուրքիան: ՀՀ գետերի էներգետիկ նպատակներով օգտագործման մասին է վկայում նաև ՀՀ-ում առկա Ջրէկ-ները: Դրանցից հայտնիներն են Սևան-Հազդան կասկադը (6 Ջրէկ), Որոտանի կասկադը (3 Ջրէկ): Նախատեսվում է կառուցել ևս 64-ը: ՀՀ-ում ջրային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման համար կառուցվել են նաև ջրանցքներ:

Հայաստանի Հանրապետության ջրային ռեսուրսների համակարգում պատկառելի տեղ են զբաղեցնում լճերը:

Ընդհանուր առմամբ ՀՀ տարածքում հաշվում է մինչև 120 լիճ, սակայն սրանց մի մասը ամռան ամիսներին, հատկապես չորային տարիներին ցամաքում են: Հայասատանում եղած փոքր լճերի զգալի մասը օգտագործվում է, որպես խմելու ջուր: Օրինակ, Արագածի լանջերին գտնվող լճերի զուլալ ջրերը օգտագործվում են բարձրլեռնային գյուղերի խմելու ջրի հիմնախնդիրները լուծելու համար:

Այդ առումով նշանակալից դեր են խաղում Գեղամա լեռնաշղթայում գտնվող Ակնա, Բիշար, Զեյնալ, Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Գազանալիճ, Կապուտան, Սյունիքի հրբխային բարձրավանդակի մի շարք շարք լճեր, որոնք ունեն 2000-3000 մետր բարձրություն:
Լճերի շարքում ամենակարևոր դերը պատկանում է Սևանա լճին: Հսկայական է նրա տնտեսական ու ռեկրեացիոն նշանակությունը: Բավական է նշել, որ Սևանա լճից է սկիզ առնում ՀՀ համար ամենակարևոր գետը` Հրազդանը: Հրազդան գետի վրա է գտնվում ՀՀ ամենախոշոր հիդրոէներգետիկ համակարգը, ինչպես նաև Հրազդան գետի ջրերով է ոռոգվում Արարատյան դաշտը:

Սևանա լիճը հանդիսանում է նաև խոշոր էկոհամակարգ, որտեղ պահպանվում են մի շարք կենդանատեսակներ:
Հայաստանի Հանրապետության ջրային ռեսուրսների համակարգում յուրահատուկ կարևոր և խոշոր տեղ են զբաղեցնում ստորերկրյա ջրային ավազանները: Մի շարք բնակավայրերում ստորերկրյա ջրերը օգտագործվում են քչ միայն ոռգամ, այլ` խմելու նպատակներով:  Հանրապետության ստորերկրյա քաղցրահամ ջրավազաններից խոշորագույնը գտնվում է Արարատյան դաշտի ընդերքում: Արարատյան ստորերկրյա ջրի ավազանի ջրերը այժմ օգտագործվում են խմելու, ոռոգման, արդյունաբերական նպատակներով: Երևանի քաղաքի որոշ թաղամասեր ու Արարատյան դաշտի բնակավայրի մեծ մասը այդ ջրերը օգտագործվում են բոլոր նպատակների համար: Դրանց բազայի վրա կազմակերպված են նաև ձնկաբուծական լճային բազմաթիվ տնտեսություններ:

Արարատյան ստրերկյա ջրային ավազանի մասշտաբի ավազ կա նաև ՀՀ հյուսիսում` Շիրակի դաշտի կամ Ախուրյանի ավազանը:
Հայաստանի Հանրապետության ջրային ռեսուրսների համակարգում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում հանքային ջրերը: Ընդհանուր առմամբ ՀՀ-ում կա տաբեր տեսակի, որակական հատկանիշների, տաք և սառ հանքային ջրեր: 

Կարդալ ավելին

Հողօգտագործման հետևանքները ՀՀ-ում

Երկրագնդի մակերևույթը, առավել ևս ցամաքը, սահամանփակ են: Այդ իսկ պատճառով էլ հողային ռեսուսրները կարելի է դասել վերջավոր ռեսուրսների խմբի մեջ: Յուրաքանչյուր տարի երկրագունդը կորցնում է 75 մլրդ տոննա հող: Այս ցուցանիշը վկայում է, որ մինչև 2025 թվականը կվերանա երկրագնդի հողածածկի 36%-ը:

Զգալի են հողի կուրստները նաև ՀՀ-ում: Գյուղատնտեսության ոլորտը աչքի էր ընկնում նաև շրջակա բնական միջավայրին հասցված վնասների հետևյալ գործոններով.

1.      թեք լանջերի օգտագործումը գյուղատնտեսության մեջ որպես վարելահող առանց ինժեներական կիրառման, որի արդյունքում տեղի էր ունենում հողերի էրոզիա, տեղատարում, լվացում, ձորակառաջացում,

2.      չափից ավելի ոռոգում

3.      ցանքաշրջանառության կանոների խախտումներ,

4.      գյուղմեքենաների բազմակի մուտք հողատարածքներ,

5.      լեռնային և գյուղամերձ արոտավայրերի գերարածեցում

6.      տեղական ավանդական մշակաբույսերի ցանքատարածությունների կրճատում,

7.      չհիմնավորված գյուղական ճանապարհների և անասունների տեղափոխման ուղիների անցկացում, մեքենաների ինտենսիվ երթևեկություն լեռնալանջերում,

8.      ջրամբարների կառուցում, ջրի անխնա օգտագործում,

9.      կոլեկտիվ սեփականության պայմաններում ընդհանուրի նկատմամբ անտարբերություն:

ՀՀ գյուղատնտեսական նշանակության հողահանդակների մոտ 70 %-ը արոտավայրերն ու խոտհարքներն են: Ներկայումս անկումային անասնապահության պայմաններում (խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների գլխաքանակի կրճատում) փոփոխվել է նաև բնական կերահանդակների օգտագործման ծանրաբեռնվածությունը: Փոխվել է հատկապես ծանրաբեռնվածության տարածքային պատկերը: Ֆինանսների սղության պայմաններում մանր գյուղացիական տնտեսությունները չեն կարողանում անասնահոտերը քշել և հասցնել ամառային հեռավոր արոտավայրեր, ուստի օգտագործում են մերձգյուղական կերահանդակները, դրանով իսկ մեծացնելով այդ տարածքների վրա ծանրաբեռնվածության աստիճանը: Իսկ հեռավոր կերահանդակները (ալպյան և մասամբ մերձալպյան տափաստանային գոտիներում) վերկանգնվում են: Նման գերարածացման հետևանքով առաջանում են հետևյալ գեոէկոլոգիական հետևանքները` ֆլորայի կազմի փոփոխություն` մոլախոտային, կոշտ, փշոտ բուսատեսակների շատացում ի հաշիվ արժեքավոր կերային բույսերի, հողերի քայքայման ակտիվացում, անասունների կողմից հողի տրորում, որը հանգեցնում է արահետների ցանցի խտացման, որոնք զուրկ լինելով խոտածածկույթից ենթարկվում են էրոզիայի:  

Անասնապահության հետևանքով տարածքի դերգադացման վտանգը հատկապես մեծ է այն մարզերում, որտեղ հողահանդակների գերակշիռ մասը կազմում են արոտավայրերը և ունեն մեծ թվով անասուններ: Ընդ որում վտանգն ավելի է մեծանում մանր եղջերավոր անասունների շատ թվաքանակի առկայության պայմաններում: Այս տեսանկյունից, վտանգը մեծ է հատկապես Սյունիքի, Շիրակի, Գեղարքունիքի, Արմավիրի, Արարատի և Արագածոտնի մարզերում: Իսկ ուղղաձիգ ուղղությամբ վտանգը բարձր է տափաստանային, մերձալպյան և ալպյան գոտիներում, քանի որ արոտավայրերի գերակշիռ մասը` 931 600 հա-ը կամ 88.1 %-ը, գտնվում են հենց այդ գոտիներում: Սակայն վերը նշված որոշ գործոնների պատճառով, ինչպես ասվեց, տեղի է ունենում գյուղամերձ արոտների գերարածեցում: Հետևաբար տարածքի դեգրադացման վտանգը մեծանում է չոր տափաստանային և տափաստանային գոտիներում, որտեղ գտնվող արոտավայրերը կազմում են ՀՀ հողային ֆոնդի մոտ 14%-ը կամ ՀՀ արոտավայրերի 39,5 %-ը:  

Ներկայումս ՀՀ տարածքում տարբեր աստիճանի էրոզացված հողերի մակերեսը կազմում է մոտ 1 271 100 հա` ՀՀ հողային ֆոդի մոտ 43 %-ը: Էրոզացվածության նման ցուցանիշի պատճառ է դարձել հատկապես ՀՀ տարածքում գյուղատնտեսական մշակվող հողահանդակների ընդարձակումը: Ներկայումս ՀՀ համար խնդիր է համարվում նաև խոպան հողերի առկայությունը:

Կարդալ ավելին