ՀՀ-ի « Կարմիր գիրքը»

  Հայաստանի Հանրապետությունը աչքի է ընկնում բուսական ու կենդանական աշխարհի վիթխարի բազմազանությամբ: Դրա վառ ապացույց այն է, որ շուրջ 30 հզ քկմ տարածքում հանդիպում է ծածկասերմ բույսերի շուրջ  3500 տեսակ, ընդ որում ողջ Կովկասում դրանց թիվը հասնում է 7000-ի: Այսինքն`ՀՀ-ը, որը զբաղեցնում է Կովկասի տարածքի 1/7 մասը , իր ֆլորայի կազմում ունի Կովկասում աճող տեսակների կեսը:

Շատ բազմազան է կենդանական աշխարհը: Այստեղ բնակվում են ողնաշարավորների շուրջ 500 տեսակ: Ավելի մեծ թիվ են կազմում անողնաշարավորները, մասնավորապես, միջատները, որոնց թիվը շուրջ 15 հզ է:

ՀՀ-ի տարածքը հարուստ է տնտեսական բարձր արժեք ունեցող բուսական ու կենդանական տեսակներով: Շուրջ 2000 բուսատեսակ օժտված են սննդարար, կերային, դեղատու, եթերայուղատու, մեղրատու, խեժատու հատկանիշներով: Իսկ մի շարք կենդանիներ մեծ արժեք են ներկայացնում իրենց մորթով ու մսով:

ՀՀ-ը հայտնի է նաև բույսերի ու կենդանիների հազվագյուտ տեսակներով, որնք զուտ ուսումնասիրելու տեսանկյունից իրենցից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում: Մեր տարածքում աճող 3500 տեսակից ավելի քան 400-ը հազվագյուտ հանդիպող տեսակներ են, իսկ դրանցից մոտ 100-ը համարվում են էնդեմիկ տեսակներ, այսինքն` հանդիպում են միայն ՀՀ-ում: Դրանցից են հայկական հաղարջենին, հայաստանյան արոսենին, Թամամշյանի օշանը, Տիգրանի թարթվենին և այլն:Կենդանիներից էնդեմիկներ են` Սևանի իշխանը, սպիտակափոր մողեսը, հայկական իժը և այլն:

Հայաստանում քիչ չեն նաև մշակաբույսերի վայրի ցեղակիցները` խնձորենին, տանձենին, կեռասենին, սալորենին, խաղողը, հոնը, հացազգիները և այլն: Հատուկ ուշադրության են արժանի վայրի հացազգիները` ցորենի, գարու տաբեր տեսակներ աչքի են ընկնում ներտեսակային արտակարգ բազմազանությամբ: Միայն վայրի ցորենի տարատեսակների քանակը գերազանցում է 100-ը:

Սակայն ներկայումս հացաբույսերի արժեքավոր և հարուստ գենոֆոնդը գտնվում է վտանգի տակ: Այդ բույսերի աճման վայրերում մարդու տնտեսական գործունեությունը` ծառատնկումները, մշտական ոռոգումը, հողերի մշակումը և խոտհունձը խախտում են դրանց բնական վիճակը և վտանգի տակ են դնում գոյությունը:

Մշակովի բույսերի վայրի ցեղակիցները ներկայումս կանգնած են ոչնչացման եզրին և կարող են իսպառ վերանալ: Մինչդեռ նրանք մեծ նշանակություն ունեն, դրանց միջոցով գիտնականները կարողանում են սելեկցիա կատարել և կարողանում են ստանալ ցրտադիմացկուն, երաշտադիմացկուն, հիվանդադիմացկուն և բարձր բերքատու նոր արժեքվոր տեսակներ: Ինչպես ցույց են տալիս ուսումնասիրությունները, ՀՀ-ի ֆլորան և ֆաունան նախկինում ավելի հարուստ են եղել: Գետերն ու լճերը ավելի հարուստ են եղել ձկնատեսակներով: Բուսական ու կենդանական աշխարհի դեգրադացիան առավել ուժգին բնույթ է ստացել վերջին տասնամյակներում:

Մարդու ազդեցության հետևանքով վերջին 2-3 տասնամյակներում մեր բնաշխարհից անհետացել կամ անհետացման եզրին են հայտնվել կենդանիների ու բույսերի բազմաթիվ տեսակներ: Ներկայումս պահպանության կարիք են զգում Հայաստանի ֆլորայի տեսակների գրեթե կեսը, ձկների 11%-ը, երկկենցաղների 17%-ը, սողունների, թռչունների, կաթնասունների շուրջ 1/4-ը:

Ֆլորայի և ֆաունայի բազբազանությանը պահպանելու համար մի շարք երկների մնան ՀՀ-ում ևս ստեղծվել են «Կարմիր գրքեր»:

Բույսերի «Կարմիր գրքում»  ընդգրկաված են 386 տեսակ, որոնք կազմում են ՀՀ ֆլորայի 12%-ը: Դրանցից 61-ը տեղ են գտել նաև նախկին ԽՍՀՄ «Կարմիր գրքում»: Բույսերը խմբավորված են ըստ հազվագյուտության աստիճանի: Ամենամեծ խումբը կազմում են այն տեսակները, որոնք անհետացման ուղղակի վտանգի ենթակա չեն, սակայն հանդիպում են սակավ քանակով և գրավում են սահմանափակ տարածք: Անուշադրության դեդպքում դրանք կարող են շատ արագ անհետանալ:

Առավել փոքր են (8 տեսակ) անորոշ տեսակները, որոնք վատ են ուսումնասիրված: Հնարավոր է, որ դրանք գտնվում են ոչնչացման վտանգի տակ, սակայն ստույգ տվյալները բացակայում են:

Հաջորդ խմբում ընդգրկված են 59 այնպիսի տեսակներ, որոնցից յուաքանչյուրը թվաքանակը աստիճանաբար պակասում է, իսկ տարածման արեալն էր` կրճատվում: Այդպիսիք են, օրինակ գիհիների շատ տեսակներ, արաքսյան կաղնին, բթատերև խնկենին, երևանյան տերեփուկը:

Մեծ թիվ են կազմում (130) ուղղակի ոչմչացման վըանգի տակ գտնվող, անհետացող տեսակները: Դրանք ոչնչացումից փրկելու համար անհրաժեշտ են հատուկ միջոցառումներ: Այդ տեսակներից են արարատյան իշամոռուլը, փռչոտ ճուռակախոտը, կազակական գիհին, դուրեկան թխկին, լիբանանի մեխակը:

Եվ վերջին խմբում ընգրկված են  35 տեսակ, որոնք վերջին տարիներին չեն հանդիպում բնության մեջ, այսինքն համարվում են անհետացած: Սակայն հնարավոր է, որ դրանց ներկայացուցիչները պահպանված լինեն անմատչելի վայրերում: Այդպիսի բույսերից են`մանրածաղիկ մեխակը, Առնոլդի լրջունը և այն:

«Կարմիր գրքում» գրանցված ողնաշարավոր կենդանիներ

Ողնաշարավորների դասերը	ՀՀ-ում տարածված տեսակների ընդհանուր թիվը	Գրանված են		Գրանցված են
		ՀՀ-ի «Կարմիր գրքում»		Միջազգային «Կարմիր գրքում»
		տեսակ	%	տեսակ	%
Կաթնասուններ	83	18	23	1	1
Թռչուններ	349	67	19	3	1
Սողուններ	53	11	21	2	4
Երկկենցաղներ	8	1	13	-	-
Ձկներ	26	2	8	-	-

ՀՀ կենդանիների «Կարմիր գրքում» ընդգրկաված են միայն ողնաշարավորնորը: Հայաստանում առավել անմխիթար վիճակում են գտնվում կաթնասունները, որոնցից 23%-ը վտանգի տակ է և գրանցված է «Կարմիր գրքում»: Դրանցից են լայնականջ ոզնին, բեզոարյան այծը, հայկան մուֆլոնը:

Երկրորդ տեղում են սողունները: «Կարմիր գրքում» են հայտնվել 11-ը, ընդհանուր թվի 21%-ը: Սողոններից «Կարմիր գրքում» գրանցված են միջերկրածովային կրիան, հայկական իժը և յալ տեսակներ: Թռչուններից պահպանության կարիք ունեն 67 տեսակներ, այսինքն` ընդհանուր քանակի 19%-ը: Այդպիսիք են`Վարդագույն հավալուսանը, սև անգղը և այն:

Ձկների 26 տեսակից պահպանության կարիք ունեն 2-ը, խոսքը գնում է Սևանա լճում ապրող բեղլուի և իշխանի մասին:

Կարմիր գիրք