Հսկողություն շրջակա միջավայրի վրա: Մոնիթորինգ

Բնածին միջավայրի վրա մարդածին փոփոխությունները շատ խորն են ու բազմաբնույթ, իսկ հաճախ` նաև վտանգավոր: Բնական միջավայրի մարդածին փոփոխությունների բոլոր հետևանքներն չէ, որ նկատելի են անզեն աչքով: Դրանցից շատերը բացահայտված և ուսումնասիրված չեն նույնիսկ գիտության կողմից: Բացահայտված չեն, օրինակ, գյուղատնտեսական վնասատուների դեմ թունաքիմիկատների օգտագործման, ճահիճների չորացման և շատ այլ միջոցառումների էկոլոգիական բոլոր հետևանքները: Երբ 20-րդ դարում ակընհայտ դարձավ բնական միջավայրի մարդածին փոփոխությունների վտանգը, մարդիկ սկսեցին այդ փոփոխությունների հատուկ դիտարկումներ կազմակերպել:                               

 Սկզբում դա արվում էր առանձին պետությունների կողմից, իսկ 1970-ական թվականներից սկսած` նաև միջազգային մակարդակով: Ձևավորվեց դիտարկումներ կատարելու և դրանց արդյունքներն ուսումնասիրելու մի ամբողջական համակարգ, որը ներկայումս գործում է աշխարհի երկրների մեծ մասում:

Հատուկ դիտարկումների միջոցով տվյալներ են հավաքում բնական միջավայրի վիճակի, դրանում ընթացող մարդածին փոփոխությունների, բոլոր տեսակի աղտոտիչների, դրանց քանակի ու որակի մասին: Ամեն մի երկրի ներսում կատարված դիտարկումների տվյալները հավաքում են հատուկ գիտական կենտրոններում: Այդ տվյալները գիտական վերլուծության են ենթարկվում և հիմք են ծառայում բնական միջավայրի վիճակը գնահատելու, վերահսկելու, իսկ անհրաժեշտության դեպքում նաև փոփոխությունները կառավարելու և աղետներն ու արտակարգ վտանգները կանխելու համար: Վերհիշյալ գործընթացների ամբողջությունը միասին կոչվում է մոնիթորինգ:

Բնական միջավայրի մոնիթորինգը մի համակարգ է, որի գլխավոր խնդիրը բնական միջավայրի վիճակի և դրա մարդածին փոփոխությունների դիտարկումը, գնահատումը ու վերահսկում է` ռացիոնալ բնօգտագործում և բնապահպանություն ապահովելու նպատակով:

Այժմ գործում են բնօգտագործման ու բնապահպանական ազգային ու միջազգային, պետական և ոչ պետական մեծաթիվ կազմակերպություններ, որոնք մշակել և իրականացնում են բազմաթիվ ծրագրեր:

Առավել կարևոր է Միավորաված ազգերի կազմակերպության (ՄԱԿ) Շրջակա միջավայրի ծրագիր (ՅՈՒՆԵՊ) կոչվող կազմակերպությունը: Դա միջկառավարական ծրագիր է, որը ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբելայի որոշմամբ գործում է 1973 թվից: Այդ ծրագրի շրջանակներում ստեղծվել է շրջակա միջավայրի մոնիթորինգի համամոլորակային համակարգ, որին մասնակցում է աշխարհի 60 երկիր: ՅՈՒՆԵՊ-ի հետազոտությունների ու վերահսկողության գլխավոր ոլորտը առավել սուր էկոլոգիական ճգնաժամներն են, ինչպիսիք են մեր մոլորակի անապատացումը, անտառազրկումը, հողերի նվազումն ու բերրիության անկումը, խմելու ջրի հիմնախնդիրը: ՅՈՒՆԵՊ-ի շտաբ-բնակարանը գտնվում է Քենիայի մայրաքաղաք Նայրոբիում:

Հատուկ նշանակություն է տրվում երկրագնդի բնական ոլորտներից յուրաքանչյուրի` մթնոլորտի, կենսոլորտի, ջրոլորտի, քարոլորտի ներսում, ինչպես նաև դրանց միջև կատարվող նյութափոխանակության և այլ երևույթների պատճառահետևանքային կապերի բացահայտմանը, բազմակողմանի ուսումնասիրմանն ու հսկմանը:

Ներկայումս համեմատաբար լավ է կազմակերպված ջրոլորտի և մթնոլորտի մոնիթորինգը: Շատ ավելի վաղ, քան ձևավորվել էր մոնիթորինգի համակարգը, աշխարհի շատ երկրներում գործում էին հատուկ կայաններ ու դիտարկման կետեր, որոնք գրանցում էին մթնոլորտի ու ջրային ավազանների վիճակը, դրանցում ընթացող բնական երևույթները: Այդ տվյալները օգտագործվում էին գյուղատնտեսական աշխատանքների անվտանգության ապահովման համար: