Էներգիայի և նյութերի հոսքը էկոհամակարգերում

Ցանկացած կյանք պահանջում է էներգիայի և նյութերի անընդհատ հոսք: Էներգիան ծախսվում էկենսական ռեակցիաների իրագործման, իսկ նյութերը` օրգանիզմների մարմնի կառուցման համար: Էներգիայի և նյութերի հոսքը դիտվում են որպես ավտոտրոֆ օրգանիզմներին էներգիայի և նյութերի փոխանցում դրսից, իսկ այնուհետև անցում սննդային շղթայով մեկ մակարդակից մյուսին: Համակեցություններում էներգիայի հոսքը օրգանական նյութերի քիմիական կապերի էներգիայի անցումն է օրգանիզմների մեկ մակարդակից մյուսին: Նյութերի հոսքը քիմիական տարրերի ձևով նյութերի տեղափոխությունն է ավտոտրոֆ օրգանիզմներից կոնսումենտներին ու ռեդուցենտներին, այնուհետև քիմիական ռեակցիաներով, առանց կենդանի օրգանիզմների մասնակցության, նորից ավտոտրոֆ օրգանիզմներին: Նյութերի հոսքը կատարվում է փակ շրջանով, որի պատճառով այդ գործընթացը կոչվում է շրջանառություն: Ի տարբերություն նյութերի` էներգիան կարելի է օգտագործել մեկ անգամ: Էներգիայի միակողմանի հոսքը համարվում է բնության յուրահատուկ երևույթ և տեղի է ունենում ֆիզիկայի օրենքներով: Այդ օրենքներից մեկն ասում է, որ էներգիայի մեկ ձևը (լույսի էներգիան) կարող է վերափոխվել մեկ այլ ձևի (սննդի պոտենցիալ էներգիայի), բայց այն երբեք նորից չի ստեղծվում և չի անհետանում: Մեկ ուրիշ օրենքի համաձայն` չկա որևէ գործընթաց կապված էներգիայի փոխակերպման հետ, որ չուղեկցվի էներգիայի որոշակի կորստով:

Սննդի յուրաքանչյուր տեղափոխման ժամանակ պոտենցիալ էներգիայի քանակի մի մասը կորչում է: Նախ և առաջ բույսը ֆիքսում է ստացվող արեգակնային ճառագայթման միայն մի փոքր մասը: Այդ պատճառով էլ կոնսումենտների քանակը, օրինակ` մարդկանց, խիստ կախված է սննդային շղթայի երկարությունից:

Կյանքի դրսևորման բոլոր բազմապիսի ձևերն ուղեկցվում են էներգիայի փոխակերպումներով: Երկրի մակերևույթի կողմից լույսի ձևով ստացվող էներգիան հավասարակշռում է Երկրի մակերևույթից արտացոլված ճառագայթման անտեսանելի ջերմային էներգիայով: Կյանքի էությունը կազմում է այդպիսի փոփոխությունների անընդհատ հաջորդումը, ինչպիսիք են` բարդ քիմիական միացությունների աճը, ինքնավերարտադրողությունը և սինթեզը: Առանց էներգիայի փոփոխման, որով ուղեկցում են բոլոր փոփոխությունները, ոչ կյանք կլիներ, ոչ էլ էկոլոգիական համակարգեր: Այսպես ասած էկոհամակարգերում էներգիայի քանակի կորուստը կարող է հանգեցնել էկոհամակարգի վերացման:

Հատուկ ուշադրության են արժանի վառելանյութի, ատոմային էներգիայի և կոնցենտրացված էներգիայի փոխակերպումները: Էներգիան բնութագրվում է ոչ միայն քանակական, այլ նաև որակական ցուցանիշներով: Էներգիայի խիստ կոնցենտրիկ ձևերը, ինչպիսին է, օրինակ, նավթի էներգիան, ունեն ավելի բարձր աշխատանքային պոտենցիալ, և համապատասխանաբար` ավելի բարձր որակ, քան այնպիսի «նոսր» ձևերը, ինչպիսի է արեգակնային լույսը: Իսկ արեգակնային լույսն իր հերթին օժտված է ավելի բարձր որակով: Էներգիայի որակը չափվում է մի մակարդակից մյուսին անցման քանակով:

Կարդալ ավելին

Էկոհամակարգի կառուցվածքը

Էկոլոգիայի տեսանկյունից էկոհամակարգերում տարբերում են հետևյալ բաղադրիչները`

·         անօրգանական նյութեր (H₂O, CO₂, N₂, C և այլն),

·         օրգանական միացություններ (ածխաջրեր, ճարպեր, սպիտակուցներ, հումուսային նյութեր և այլն), որոնք կապ են հաստատում էկոհամակարգի կենդանի և անկենդան  բաղադրիչների միջև,

·         օդային և ջրային միջավայրեր,եղանակային պայմաններ և միջայրի այլ ֆիզիկական գործոններ,

·         պրոդուցենտներ. Օրգանիզմներ են (հիմնականում` բույսեր,ինչպես նաև ֆոտոսինթեզ իրականացնող մանրէները), որոնք պարզ անօրգանական նյութերից` (H₂O և CO₂), օգտագործելով արևի էներգիան,սինթեզում են բարդ օրգանական նյութեր, որոնք էլ սնունդ են հանդիսանում մնացաց բոլոր օրգանիզմների համար,

·         կոնսումենտներ, հետերոտրոֆ օրգանիզմներ են (հիմնականում կենդանիներ), որոնք սնվում են բույսերի կամ կենդանիների պատրաստի օրգանական նյութերով: Նրանք չեն կարող ինքնուրույն սինթեզել օրգանական նյութ և ստանում են այն պատրաստի վիճակում: Նրանց օրգանիզմում օրգանական նյութերը վերափոխվում են իրենց համար  հատուկ սպիտակուցների և այլ նյութերի:

·         ռեդուցենտներ, քայքայող օրգանիզմներ են (հիմնականում բակտերիաները և սնկերը), որոնք իրենց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ էներգիան ստանում են մահացած հյուսվածքների քայքայման արդյունքում կամ էլ օգտագործում են լուծված օրգանական նյութերը:

Այսպիսով` էկոհամակարգը բիոտիկ (կենդանի օրգանիզմներ) և աբիոտիկ միջավայրերի ամբողջություն է, որոնց փոխհարաբերության ժամանակ տեղի է ունենում համարյա լրիվ բիոտիկ շրջապտույտ, որին մասնակցում են պրոդուցենտները, կոնսումենտները և ռեդուցենտները: Դրանք առաջացնում են պարզ անօրգանական նյութեր` ածխաթթու գազ, ջուր, ամոնիակ և այլն (այսպես կոչված <<ընդհանուր արժույթ>>, որը օգտագործվում է կանաչ բույսերի կողմից`օրգանական նյութ սինթեզելու նպատակով): Կենսաբանական շրջապտույտի անխափան գործունեությամբ է պայմանավորված էկոհամակարգերի, հետևապես և կենսոլորտի գոյությունն ու զարգացումը: Անընդատ և հավիտենական գործընթացը` կենսաբանական շրջապտույտը, հիմնականում կատարվում է, այսպես կոչված,  <<ինքնապարփակ>>  ձևով, այսինքն` առանց արտադրության մնացորդների  ու թափոնների կուտակման: Օրգանիզմների միջև գոյություն ունեցող բազմազան և սերտ  փոխհարաբերության շնորհիվ, էկոհամակարգերը ձեռք են բերել ամբողջականություն, կայունություն և զարգացման հարաբերական անկախություն: Օրինակ` ջրավազանների մաքուր վիճակը պահպանվում է գետում ապրող բուսականության, ցածրակարգ կենդանիների և մանրէների գործունեությամբ և ջրում ընթացող բնական գործընթացների միջոցով:

Նյութափոխանակության գործընթացին մասնակցող օրգանիզմները տարածության մեջ մասնակիորեն տարանջատված են: Ավտոտրոֆ գործընթացները ավելի ակտիվ ընթանում են վերին հարկում, որտեղ տեսանլի լույսը մատչելի է: Այդ հարկը կոչվում է կանաչ գոտի: Հետերոտրոֆ գործընթացները ավելի ակտիվ ընթանում են ստորին հարկում, որտեղ հողում և նստվածքներում կուտակվում են օրգանական նյութեր:

Էկոհամակարգերի բաղադրիչների հիմնական գործընթացները տարանջատվում են նաև ժամանակային առումով: Այսպես, հնարավոր է նկատելի խզում ավտոտրոֆ օրգանիզմների կողմից սինթեզված օրգանական նյութերի և հետերոտրոֆների կողմից այդ նյութերի օգտագործման միջև: Այնուամենայնիվ, էկոհամակարգերի այդ 3 կենդանի բաղադրիչներին` պրոդուցենտներին, կոնսումենտներին և ռեդուցենտներին, կարելի է դիտարկել որպես բնության երեք գործառնական թագավորություններ. դրանց տարանջատումը գլխավորապես հիմնված է սնման տիպի և էներգիայի ստացման եղանակի վրա:

Եթե հարցնենք, թե քանի էկոհամակարգ կա երկրագնդի վրա, ապա այդ հարցին հնարավոր չի լինի պատասխանել, քանի որ էկոհամակարգերը հստակ սահմաններ չունեն: Այդ պատճառով էկոլոգները ուսումնասիրում են էկոհամակարգերի զուգակցումները` բիոմները: Բիոմները էկոհամակարգային խոշոր ենթաբաժիններ են բնակլիմայական զոնայի կամ բնական գոտու սահմաններում, որտեղ գերակշռում են բույսերի և կենդանիների այս կամ այն տեսակները: Ցամաքային բիոմները սահմանազատելու համար բացի միջավայրի ֆիզիկա-աշխարհագրական պայմաններից օգտագործում են այդ բիոմները կազմող բույսերի կենսական ձևերի զուգակցումները. տունդրայի համար` մեկամյա խոտերը, քսերոֆիտները և սուկուլենտները, տափաստանների համար` մարգագետնային խոտերը: Կենսոլորտային ողջ կենսազանգվածի 99%-ը կազմում են բույսերը: Արևադարձային անտառները կազմում են ցամաքի 7%-ը, անապատնրը` ¼-ը, իսկ դրանց բուսականությունը` միայն 1%-ը:

Փաստորեն, էկոհամակարգը էկոլոգիայում հիմնական ֆունկցիոնալ միավորն է, քանի որ դրա մեջ են մտնում և օրգանիզմները, և անկենդան միջավայրը` բաղադրիչներ, որոնք փոխադարձ ազդում են մեկը մյուսի հատկությունների վրա և անհրաժեշտ են կյանքի ապահովման համար այն ձևով, որը գոյություն ունի երկրի վրա: Եթե մենք ուզում ենք, որ մեր հասարակությունը անցնի այն խնդիրների նպատակային ամբողջական լուծմանը, որոնք ծնվում են բիոմների և կենսոլորտի մակարդակում, ապա առաջին հերթին պետք է ուսումնասիրենք կազմակերպման էկոհամակարգային մակարդակը:

Էկոհամակարգերը, բացի էներգիայի հոսքից ու նյութերի շրջապտույտից, բնութագրվում են նաև զարգացած տեղեկատվական ցանցերով, որոնք իրենց մեջ ներգրավում են ֆիզիկական և քիմիական ազդանշանների հոսքերը: Դրանք կապում են համակարգի բոլոր մասերը և ղեկավարում կամ կարգավորում դրանք որպես ամբողջություն: Այդ իսկ պատճառով կարելի է համարել, որ էկոհամակարգերն ունեն կիբեռնետիկական բնույթ և, ի տարբերություն մարդու կողմից ստեղծված կիբեռնետիկական սարքերի, իրենց կառավարող գործառույթները կենտրոնացնում են հենց իրենց մեջ: Ավելցուկայնությունը (երբ որևէ գործառույթ կարող է իրականացվել ոչ թե մեկ, այլ մի քանի տեսակներով և բաղադրիչները) բարձրացնում է համակարգի կայունությունը: Հասնելիք կայունության աստիճանը շատ տարբեր է և կախված է ինչպես շրջապատող միջավայրի կոշտությունից, այնպես էլ ներքին կառավարող մեխանիզմների արդյունավետությունից:

Կարդալ ավելին

Աշխարհագրություն 9

Նախագծեր

1. Հայկական լեռնաշխարհ: Ընդհանուր բնութագիրը
2. Հայկական լեռնաշխարհի ռելիեֆը
3. ՀՀ աշխարհագրական դիրքը
4. ՀՀ օգտակար հանածոները
5. ՀՀ գետային ցանցը
6. ՀՀ ռելիեֆը
7. ՀՀ կլիման 
8. ՀՀ բուսականությունն ու կենդանական աշխարհը
9. ՀՀ հողային ծածկը
10. ՀՀ լանդշաֆտային գոտիները
11. ՀՀ բնակչությունը
12. ՀՀ բնակչության կազմը
13. ՀՀ խոշոր քաղաքները
14. ՀՀ արդյունաբերության ընդհանուր բնութագիրը
15. Վառելիքաէներգետիկ համալիր
16. Մետալուրգիան
17. Մեքենաշինությունը
18. Արդյունաբերության այլ ճյուղեր 
19. ՀՀ գյուղատնտեսության ընդհանուր բնութագիրը
20. Բուսաբուծությունը
21. Անասնապահությունը
22. Տրանսպորտի հիմնական տեսակները
23. Սպասրկման ոլորտ

Կարդալ ավելին

Միջազգային համագործոկությունը բնօգտագործման և բնապահպանության բնագավառներում

 Ռացիոնալ բնօգտագործման և բնապահպանության հիմնախնդիրը ընդգրկում է ամբողջ Երկիր մոլորակը և գնալով ավելի սրվում է: Դրան զուգընթաց էլ մեծանում է միջազգային համագործակցության կարեվորությունը: Տարբեր երկրների ու ժողովուրդների ջանքերի միավորումը հանուն Երկիր մոլորակի` մարդկության ընդհանուր տան փրկության դառնում  է անհրաժեշտություն:
 Ներկայումս ձևավորվել է միջազգային համագործակցության երկու ձև`
 1. մասնակցություն միջպետական երկկողմանի և բազմակողմանի պայմանագրերին,
2. մասնակղություն միջազգային բնապահպանական կազմակերպությունների ծրագրերին:

  Երկկողմանի և բազմակողմանի միջպետական համագործակցության առաջին փորձն արել են Արևմտյան Եվրոպայի երկրները: Այդ երկրները դեռևս 1902 թ. Փարիզում կնքել են պայմանագիր թռչունների պահպանության մասին: Բայց այդ պայմանագիրն ուներ շատ լուրջ թերություն: Այն պահպանության տակ էր վերցնում թռչունների մի մասն միայն` նրանց, որոնք համարվում էին  «օգտակար  գյուղատնտեսության համար», մինչդեռ թույլատրում էր ոչնչացնել մյուսներին, որոնց համարում էր «վնասակար»: 
 «Վնասակար»  էին համարվում գիշատիչները, ինչպես նաև ձկնակեր ու հատիկակեր թռչունները:
  Գիտնականների կողմից այդ պայմանագիրը խիստ քննադատվեց և հետագայում վերանայվեց: Ավելի ուշ, դարձյալ Փարիզում, կնքվեց նոր միջազգային պաըմանագիր, որով արգելվեց արդեն բոլոր տեսակի վայրի թռչունների ոչնչացումը իրենց բնական միջավայրում: Դա նշանակում էր, որ կենդանիների պահպանությունը դիտվում էր արդեն ոչ թե տնտեսության մեկ առանձին ճյուղի` գյուղատնտեսության, այլ ամբողջ բնական միջավայրի պահպանման ու հարստացման խնդիր:
  Բնապահպանության հիմնախնդրին ճյուղային մոտեցումն իր դիրքերը զիջում էր: Հաղթանակում էր էկոհամակարգերի (անկախ դրանց տիպից ու չափից) անփոխարինելության և դրանց ներսում հավասարակշռության պահպանության սկզբունքը:
  Հետագայում կնքվել են վայրի թռչունների պահպանության վերաբերյալ այլ միջազգային պայմանագրեր ևս: Դրանք մեծ նշանակություն են տալիս հատկապես չվող թռչունների պահպանությանը, որոնք, ինչպես ձմեռելու, այնպես ել տարվա տաք եղանակին բնադրելու և բազմանալու համար կտրում-անցնում են հազարավոր կմ տարածություն և չուի ընթացքում հանգստանալու և սնվելու համար իջնում են տարբեր երկրների տարածքներում: Այդպիսին է` մասնավորապես Իրանի Ռամսար քաղաքում 1971 թ.կնքված միջազգային պայմանագիրը, որը ստորագրել է նաև նախկին ԽՍՀՄ –ն: Այդ պայմանագրի պահանջները տարածվում են նաև  Հայաստանի Հանրապետության` որպես նախկին Խորհրդային Միության անդամի վրա:
  Միջազգային պայմանագրերի ավանդական ոլորտ է ձկնորսությունը և ծովային գազանորսությունը: Կնքված են այս բնագավառին վերաբերող տասնյակ երկկողմանի և բազմակողմանի միջազգային պայմանագրեր: Դրանք կարգավորում են ձկան և ծովային այլ կենդանիների` կետերի, փոկերի, ծովացուլերի և մյուսների պահպանությանը և որսը` ինչպես պետությունների սահմանամերձ, այնպես էլ միջազգային ջրերում:
Բույսերի ու կենդանիների  հազվագյուտ և անհետացող տեսակների պահպանությունն ու վերարտադրությունը հիմնականում կարգավորվում է պետությունների մակարդակով, սակայն վերջերս միջազգային համագործակցությունը այս ոլորտում ևս պահանջվում է: 1973 թ կնքվեց միաջազգային պայմանագիր բույսերի ու կենդանիների հազվագյուտ և անհետացող տեսակների միջազգային առտևտրի կարգավորման մասին: Դրա շնորհիվայդպիսի բույսերի ու կենդանիների որսագողությունը դժվարացավ: Դա վերաբերում է մասնավորապես փղերին ու նրանց ժանիքներին , վագրերին, առյուծներին ու դրանց մորթուն, կոկորդիլոսներին, օձերին ու դրանց կաշվին, ինչպես նաև կապիկների ու թութակների որոշ տեսակների:
Միջազգային համագործակցության կարևոր բնագավառ է Համաշխարհային օվկիանոսը: Դեռևս 1950-ական թվականներին Լոնդոնի միջազագային կոնֆերանսում պայմանագիր ստորագրվեց ծովերի նավթային աղտոտումը կանխելու մասին: Պայմանագիր ստորագրած երկրները պարտավորվեցին թույլ չտալ նավթի արտահոսքը իրենց ափերից մինչև 250կմ հեռավորությունը: Ավելի ուշ պակամանագիրը լրացվեց այն սյզբունաքային դրույթով, որ նավթի ու նավթաքմթերքի լցումը արգելվի ամբողջ օվկիանոսում: 
Միջազգային համագործակցության տարածված և արդյունավետ ձև է նաև տարածաշրջանային պայմանագրերի կնքումը:  Այդպիսիք են, օրինակ Բալթիկ, Հյուսիսային, Միջերկրական, Սև, Ճապոնական, Կարիբյան ծովերի ու Պարսից ծոցը աղտոտումից զերծ պահելու մասին տարբեր տարիների կնքնված պայմանագրերը:
Առանձնահատուկ կարևորություն էձեռք բերում սահմանային և տարանցիկ գետերի օգտագործման խնդիրը: Օրինակ, բազմակողմանի պայմանագրերով կարգավորվում են Դանուբ և Հռենոս գետերի պահպանության և օգտագործման հարցերը: Մեր տարածաշրջանում այդիսի պայմանագրային համաձայնություններ կան Արաքս, Եփրատ, Տիգրիս, Կուր և մի ծարք այլ գետերի օգտոգործումը: Այդօպիսի պայմանագրերի հիման վրա կառուցվել են Ախուրյանի ջրամբարը Հայաստանի ու Թուրքիայի, ինրչպես նաև «Արաքս» ջրաէներգետիկ հանգույցը Նախիջևանի և Իրանի սահմանի վրա: 
Միջպետական համագործակցությանը բացառիկ կարևոր նշանակություն ունի բնական միջավայրը ռադիոակտիվ աղտոտումից պաշտպանելու համար: Այդպիսի համագործակցությունը սկսվեց 1963թ Մոսկայի պայմանագով, որով արգելով Երկիր մոլորակի որևէ հատվածում միջուկային փորձարկում իրականացնել: 
Այս առումով կարևոր նծանակություն ունի ՄԱԳԱՏէ միջազգային կազմակերպությունը, որը զբաղվում է բնակչության ապահովում ճառագայթումից:  

Կարդալ ավելին

Կայուն զարգացում

Բնապահպանական նոր ռազմավարության հիմքում դրվում է ամբողջովին նոր մոտեցում, այն է` <<տնտեսական աճից դեպի կայուն զարգացում>> կարգախոսը:
 Որն է նոր կարգախոսի իմաստը: Այն, որ որևէ երկրի տնտեսական վիճակը և զարգացածության մակարդակը որոշելու համար լոկ տնտեսական ցուցանիշները բավական չեն: Պետք է հաշվի առնվեն շրջակա միջավայրի որակը, գնահատվեն դրան հասցված վնասները և այն ծախսերը, որոնք անհրաժեշտ են երկրահամակարգը պահպանելու և բարելավելու համար:
 Դա նշանակում է, որ մարդկությունը, առաջին հերթին` արդյունաբերական զարգացած երկրները, պետք է կտրուկ շրջադարձ կատարեն դեպի ռեսուրսների խնայողական օգտագործումը, թույլ չտան նյութական բարիքների շռայլում  ու վատնում, կարգավորեն էներգակիրների, էլեկտրաէներգիայի, ջրի, անտառափայտի, բնական ծագման այլ նյութերի սպառումը:

 Այդ ամենը, ի մի վերցրած, կապահովի հասարակության հավասարակշռված` կայուն զարգացումը:
 <<Օրակարգ 21-րդ դարի համար>> ծրագրի առանձին բաժիններում (դրանց թիվը 40 է), բացահայտվում են ամենից ավելի հրատապ հիմնախնդիրները: Այդպիսի հիմնախնդիրներ համարվում են մթնոլորտի պահպանությունը, հողային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործումը,պայքարը անտառների ոչնչացման, անապատացման ու երաշտների դեմ, լեռնային շրջանների զարգացումը, կենսաբանական բազմազանության պահպանումը, երկրագնդի քաղցրահամ ջրային ռեսուրսների և Համաշխարհային օվկիանոսի պահպանումն ու ռացիոնալ օգտագործումը, թունաքիմիկատների օգտագործման անվտանգության ապահովումը և, վերջապես, ռադիոակտիվ և մյուս վնասակար թափոնների հեռացումն ու վնասազերծումը:
  Բնապահպանական նոր ռազմավարությանն անցնելու գործում բացառիկ մեծ նշանակություն է տրվում բնակչության տարբեր խավերի դերի բարձրացմանը: Առանձին բաժիններով քննարկվում են այն խնդիրները, որոնք պետք է կատարեն երկրների կառավարությունները բնակչության տարբեր խավերի բնապահպանական գրագիտությունը բարձրացնելու և գործունեությունը ակտիվացնելու ուղղությամբ: Առանձին-առանձին սահմանված են կանանց, երեխաների ու երիտասարդության, արհմիությունների, գործարարների, գյուղատնտեսության աշխատողների, ինչպես նաև տեղական իշխանությունների կոնկրետ խնդիրները:Ներկայումս երիտասարդությունը կազմում է աշխարհի բնակչության գրեթե 1/3-ը: Եվ նա պետք է ունենա իրավունք ու հնարավորություն մշակելու և արտահայտելու ապագայի մասին իր սեփական կարծիքը: Կայուն տնտեսական զարգացումը երիտասարդության համար պետք է ապահովի անվտանգ ապագա, առողջ ու բարենպաստ շրջակա միջավայր, ավելի բարձր կենսամակարդակ, կրթություն և աշխատանք: Ուսման պրոցեսում հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի բնօգտագործման և բնապահպանության հարցերին, երիտասարդության և երեխաներին էկոլոգիական գրագիտության բարձրացմանը:

 Բնօգտագործմանն և բնապահպանությանն առնչվող հարցերը լուծելիս կառավարությունները պետք է խորհրդակցեն երիտասարդության հետ և պայմաններ ստեղծեն, որպեսզի երիտասարդությունը մասնակցի դրանց մասին վճիռների ընդունմանը:Կամ մի այլ օրինակ` տեղական իշխանությունների դերի մասին: Կայուն զարգացման ծրագրի բազմաթիվ խնդիրներ իրենց վերջնական լուծումը կարող են գտնել տեղական իշխանությունների` քաղաքների, գյուղերի, համայնքների մակարդակով: Դա վերաբերվում է հատկապես բնական ռեսուրսների օգտագործմանը, ջրամատակարարմանը, ճանապարհածինությանը, բնակավայրերի հատակագծմանն ու կառուցմանը, դպրոցների, հիվանդանոցների շինարանությանը,այն ամենին, ինչն ուղղակիորեն ազդում է բնական միջավայրի վրա և բարելավում է կյանքի որակը: 

 Ռիո դե Ժանեյրոյում ընդունված ծրագրում առանձին բաժին է հատկացվում այն գործնական միջոցառումներին, որոնք պետք է ապահովեն առաջադրված խնդիրների կատարումը: Այդ միջոցառումերի շարքում գլխավորում են` բարձր  զարգացաց երկրների օգնությունը թույլ զարգացաց երկրներին, նոր, էկոլոգիապես մաքուր տեխնոլոգիաների ստեղծումը և փոխանցումը, կրթության, կադրերի պատրաստման և բնապահպանական տեղեկատվության կազմակերպումը  և դրանց միջոցով բնակչության էկոլոգիական գրագիտության բարձրացումը: 

Ռիո դե Ժաներիոյի կոնֆերանսի ընդունած մյուս փաստաթղթերից հատկապես կարևոր են <<Կլիմայի փոփոխության մասին>> և <<Կենսաբանական բազմազանության մասին>> պայմանագրերը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի զարգացման մասին>> դեկլարացիան: 

Կայուն զարգացման համամոլորակային հիմնախնդրի համապարփակ քննարկումը նվիրված նոր վեհաժողով տեղի ունեցավ Ռիո-92-ից տաս տարի անց` 2002թ-ին ՀԱՀ –ի  Յոհանեսբուրգ քաղաքում: Ի մի բերելով համաշխարհային 10 տարվա փորձը` աշխարհի պետություններն իրենց ստորագրած <<Կայուն զարգացման մասին>> դեկլարացիայում ընդունում են, որ Ռիո դե Ժաներիոյից հետո աշխարհի բոլոր ժողովուրդների միջև ձեռք է բերվել համամոլորակային համաձայնություն, սակայն դրանցի խնդիրները չեն մեղմացել:

Կարդալ ավելին