Անապատացումը ՀՀ-ում: Բնական գործոններ

Անապատացումը լայն իմաստով հանգեցնում է բնության, էկոհամակարգերի, դեգրադացիայի: Անապատացման բոլոր ասպեկտների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ անապատացումը այն պրոբլեմն է, որը ներառում է ոչ միայն բնական և էկոլոգիական, այլև հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտները (տնտեսական, սոցիալական, բարոյահոգեբանական, քաղաքական):

Անապատացումը և դրա դեմ պայքարի կազմակերպումը խիստ կարևոր  են ՀՀ-ում: ՀՀ գտնվելով մերձարևադարձային կլիմայական գոտու չոր ցամաքային ենթագոտում` ներկայացնում է անապատացման մեծագույն ռիսկի գոտի: Մարդածին ազդեցության հետևանքով յուրաքանչյուր տարի օգտագործման ոլորտից դուրս են մղվում վարելահողեր, կրճատվում են անտառների, արոտավայրերի տարածքները:

Այսօր ՀՀ ընդհանուր տարածքի շուրջ 80%-ը ենթարկվում է  տարբեր աստիճանի անապատացման, ընդ որում անհրաժեշտ ընդգծել, որ ՀՀ տարածքի շուրջ   43 % Էրոզացված է, տարածքի շուրջ 60 % ենթարկված է սողանքային, սելավային պրոցեսների և շուրջ 40 % ներկայացված է քարքարոտ հողերով և շուրջ 30 հազ. հա տարածք են զբաղեցնում աղակալված հողերը: Իսկ արդենան ապատացված տարածքները կազմում են հանրապետության ընդհանուր տարածքի 26.6%-ը:

Անապատացումը մեկ-երկու գործոնով պայմանավորված երևույթ չէ: Անապատացման առաջացման և զարգացման համար բազամաբնույթ պատճառները պայմանականորեն բաժանվում  են երկու խմբի բնական՝ և մարդածին:

Բնական գործոններ: Անապատացում առաջացնող բնական գործոններից ՀՀ-ում առաջնայիններնեն  մթնոլորտային տեղումների  բնույթը, երաշտները և խորշակները, ռելիեֆի առանձնահատկություները,սողանքային երևույթները, սելավները, ջրածածկումները ևողողումները, բնական աղակալումը:

Մթնոլորտային տեղումների  բնույթը: Ապացուցված է, որ անապատացման գործոններից է համարվում տեղումների բնույթը: Որպես կանոն, համատարափ անձրևները, որոնք թափվում են թույլ ինտենսիվությամբ, բայց երկարատև են, գերազանցապես ներծծվում են հողի ստորին շերտերը, բուսականությունը ունենում է խոր արմատային համակարգ, թույլ են վնասվում երաշտներից, իսկ տեղատարափ, հորդ անձրևների շրջաններում գերիշխում են  մակերևույթային հոսքերը, էրոզիան, թույլ ինֆիլտրացիան և բուսականությունը ունենում է մակերեսային արմատային համակարգ, որը հողի թույլ խոնավացման պայմաններում արագ դեգրադացվում է: Տեղատարափ, հորդ անձրևների շրջանները ՀՀ-ում գտնվում են հիմնականում Արաքս գետավազանի տարածքներում, իսկ համատարափ տեղումներով հարուստ են   ՀՀ անտառային շրջանները` հատկապես Կուրի գետավազանը, որտեղ անապատացման երևույթները իրոք թույլ են  արտահայտված:

Երաշտներ և խորշակներ: Երաշտը բնական երևույթ է,որն առաջանում է սակավ տեղումներով տարիներին, այնժամանակ, երբ տեղումների քանակը զգալիորեն քիչ է լինումնորմայից: Ամենից հաճախ երաշտներ գրանցվել են Արարատյան գոգավորությունում, Վայքում, Սյունիքում: Ամառային երաշտները նկատվում են ավելի հաճախ և տևական են: Բուսածածկույթի և հողերի դեգրադացումը ուժեղանում է նաև խորշակային եղանակների հաճախակի կրկնման հետևանքով: Խորշակները ՀՀ-ում սովորաբար փչում են հարավից` Իրանական բարձրավանդակից և հետևանք են չոր արևադարձային օդային զանգվածների ներխուժման: Վեգետացիոն շրջանում խորշակներից տուժում են ՀՀ համարյա բոլոր գոտիները, հատկապես ստորին գոտիների բուսածածակույթը: Վերջիններս հիմնականում դիտվում են 500- 2000 մ բարձրությունները:

Ռելիեֆային առանձնահատկություները: Սրա մեջ են դասվում ռելիեֆի մասնատման խտությունը, խորությունը, լեռնալանջերի թեքությունը. լանջերի կողմնադրությունը: Հանարապետության տարածքի 30 %  ունի մինչև 0.6 կմ/կմ2գետային ցանցի խտությունը, դա հիմնականում Արարատյան դաշտն է և միջլեռնային գոգավորություններ` հատակային հարթ մասերը: Հանարապետության տարածքի մի մասը, գլխավորապես Արարատյան և Շիրակի դաշտերը, խոր մասնատում չունի, եղած գետերը տարանցիկ են և դաշտերի մեջ խորացել են 1-2 մետր: Խորը մասնատում ունեն այն գետերը, որոնք ծալքաբեկորավոր լեռներում են` 50-200մ խորությամբ: Այդ տարածքները կազմում են 40-45 %, 200 մ-ից խորը հովիտները կազմում են տարածքի մոտ 30 %: Մեծ թեքությունները հանդիպում են ծալաքաբեկորավոր լեռներում:  Հրաբխային ծածկույթներում բազալտային սարավանդները թույլ թեքություն ունեն, միայն թթու լավաներց կազմված հրաբխային գագաթներն են, որ աչքի են ընկնում մեծ թեքությամբ: ՀՀ տարածքում հիմնական կողմնադրությունները հարավային և հյուսիսային են` հարավայինը 32 %. հյուսիսային` 27 %, արևմտյանը և արևելյանը միասին` 20 %,մնացած 21 %-ը հարաթավայրն է:

Հարավահայաց լանջերը ստանում են ավելի շատ ջերմություն և քիչ խոնվություն: Այս լանջերին բոնրոշ է ինտենսիվ արտահայտված մեխանիկական հողմահարումը և հողերը ավելի շատ են ենթակա դեգրադացիայի: Հյուսիսային  հյուսիս-արևելյան կողմնադրության լանջերը ավելի մեծ խոնավապարունակություն ունեն, ուստի անտառային տարածքները  հիմանկաում տեղադրված են այս լեռնալանջերի վրա և  անապատացումը թույլ էարտահայտված:

Սողանքային երևույթներ: Հանարապետույթյան տարածքում զարգացած են սողանքային երևույթները, որոնք ընդգրկում են շուրջ 0.5 հազ կմ2 մակերես     (ՀՀ տարածքի շուրջ 2 %): Դրանք հատկապես զարգանում են միջին բարձրության լեռնային գոտում: Սողանքներ կան Ախուրնայի հովտում (Գյումրիից հյուսիս-արևմուտք), Դեբեդի, Աղստևի, Վեդիի, Գետիկի, Որոտանի ավազններում: Սրանք խախտում են հողաբուսական ծածկույթը, ավերում բնակավայրերը:

Սելավներ: Հայաստանի տարծաքի կեսից ավելին սելավաբեր է և ինտնեսիվ   արտահայտված է  միջին բարձրության լեռնային գոտում, որտեղ տեղատարափ տեղումների հաճախականությունը տարեկան հասնում 4-6-ի: Լեռներից սելավները իջնում են գոգավորություններով, կուտակում պրոլյուվիալ նստվածքներ:

 Ջրածածկումներ, ողողումներ: Ջրածածկումները հանրապետության տարածքում հատկապես լայն տարածում ունեն Արարատյան ու Շիրակի հարթավայրերում, Սևանա լճի շրջակա գոտու որոշ հատվածներում, ինչպես նաև Լոռու, Սյունիքի, Վայոց Ձորի մարզերի առանձին բնակավայրերում ու տեղամասերում: Ջրածածկումերով ընդգրկված ամենամեծ տարածքները գտնվում են Արարատյան հարթավայրի սահմաններում և կազմում են դրա ընդհանուր մակերեսի շուրջ 3 %, որի զգալի մասը գյուղատնտեսական հողեր են: Այդ տարածքներում գտնվում է շուրջ 80 բնակավայր: Ջրածածկումները պատճառ են մի այլ երևույթի` հողերի աղակալման: Հանրապետության տարածքում աղուտները հիմնականում տարածված են Արարատյան հարթվայրում` կազմելով դրա մակերեսի շուրջ 10 %:

Ողողումների զգալի մասը պայմանավորված են սելավային հոսքերով և առաջանում են սելավային ավազանների որոշ հատվածներում, հատկապես ռելիեֆի թեքությունների մեղմացման գոտիներում: Նմանապես, վարարումների ջրերով առաջացող ողողումները դիտվում են գետերի ավազանների հիմնականում հարթավայրային հատվածներում, մասնավորապես Արաքս, Հրազդան, Որոտան, Աղստև և այլ գետերի ավազններում: Վերը նշված պրոցեսները տարածված են շուրջ 56 հազ. հա վրա:

Բնական աղակալում: Հողերի աղակալումն արիդ կլիմայական պայմաններում անապատացման դրսևորման տիպիկ ձևերից է: Այն տեղի է ունենում հարթավայրերի ցածրադիր տարածքներում, որտեղ ստորգետնյա ջրերի մակարդակը մոտ է երկրի մակերևույթին: Հողագրունտների միներալային և մեխանիկական կազմով պայմանավորված, ստորգետնյա ջրերի մազական  բարձրացումը կարող է հասնել 1-5 մ: Ջրի մազական բարձրացման հետևանքով հողի մակերեսում կատարվում է ջրի գոլորշացում ` առաջացնելով աղակալված տարածքներ: Եթե ստորգետնյա ջրերի մակարդակը հասնում է երկրի մակերևույթից 0-1 մ խորության, ապա այն հանգեցնում է տեղանքի գերխոնավացման ու ճահճացման:  Հիմնականում տարածված է Արարատյան հարթավայրում: