Բնություն-հասարակություն հարաբերությունները ՀՀ-ում 20-րդ դարում

Հայաստանի տարածքում հասարակություն-բնություն փոխհարաբերությունների մեջ նոր շրջան ստեղծվեց խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո: 20-րդ դարի երկրորդ տասնամյակից հետո սկսվեց Հայաստանի տնտեսության վերականգնումը` հատկապես արդյունաբերականացումը, միաժամանակ զարկ տրվեց նաև նյութական ոլորտի մյուս ճյուղի` գյուղատնտեսության զարգացմանը: Այս երկու ոլորտների բուռն զարգացման արդյունքում ավելացավ մարդու ներգործությունը բնական միջավայրի վրա: Այսպես շրջակա միջավայրի վրա մեծ ազդեցություն ունեցող պղնձաձուլությունը հասավ նախապատերազմյան մակարդակի 55 %-ին: Մետաղամշակումը, անտառասղոցումն ու փայտամշակումը և կաշվի արտադրույթունը իրենց համախառն արտադրանքները ավելացրեցին 2-ից մինչև 9 անգամ: Քառապատկվեց էլեկտարէներգիայի արտադրությունը, շահագործման հանձնվեցին Երևանի և Գյումրիի ՋրԷկ-ները: 

Այս տարիներին դրվեց քիմիական, տեքստիլ և շինանյութերի արդյունաբերության հիմքը, Ալավերդիում ստեղծվեց կարբիդի կալցիումի արտադրություն, սկսեցին արտադրանք տալ Անիպեմզայի հանքը, որմանքարերի և տեղական մածող նյութերի մի քանի ձեռնարկություններ: Կառուցվեցին Երևանի և Վանաձորի քիմիական գործարանները: Գործարանների շարք մտան նաև պղնձարջասպի գործարանը Ալավերդիում, ցեմենտի գործարանը Արարատում և Հրազդանում, տուֆի մեքենայացված հանքերը Արթիկում: Այդ տարիներին վերականգնվեցին, վերակառուցվեցին և նոր կառուցվեցին թվով 200 արդյունաբերական ձեռնարկություններ: Գործարկվեցին մի շարք ջրաէլեկտրակայաններ, այդ թվում Ձորագետի և Քանաքեռի Ջրէկ-ները, որոնցից խոշորների թիվը ներկայումս գերազանցում է 20-ը: Նոր թափ ստացավ ջրատեխնիկական շինարարությունը: Սկսվեց Սևանա լճի ջրերի համալիրային օգտագործման ծրագրի իրագործումը: Սևան-Հրազդան կասկադի էլեկտրակայանների կառուցման հետ մեկտեղ ծավալվեցին նոր ջրանցքների շինարարության և Արարատյան դաշտի ոռոգման աշխատանքները:  1988 թ. Հայաստանում գործում էին 713 արդյունաբերական խոշոր ձեռնարկություններ: Այս տարիների ընթացքում զարկ տրվեցին արդյունաբերության բոլոր տեսակների զարգացմանը` հնարավորինս հենվելով երկրի ներքին` սեփական ռեսուրսների վրա:


 Հատկապես զարգացան լեռնահանքային արդյունաբերությունը և ջրաէլեկտրա-էներգետիկ տնտեսությունը:  ԽՍՀՄ շուրջ 70 տարիների ընթացքում տեղի բնական ռեսուրսների լայնորեն օգտագործման և ԽՍՀՄ մյուս հանրապետություններից ներմուծվող հսկայական քանակությամբ հումքատեսակների բազայի վրա, երկրում ստեղծվեց բազմաճյուղ արդյունաբերություն, մեքենայացված գյուղատնտեսություն, բազմաճյուղ տրնասպորտ և շինարարական տնտեսություն: Բնօգտագործման նյութական ոլորտի նմանատիպ զարգացումը բացասաբար ազդեց շրջակա միջավայրի վրա: Տնտեսության և մասնավորապես այս ճյուղերի աճը դանդաղեց Խորհդրային Միության փլուզումից հետո, որի արդյունքում որոշ չափով նվազեց շրջակա միջավայրի վրա մարդածին ազդեցության ուժգնությունը, երբ ՀՀ ենթարկվեց տնտեսական շրջափակման, փակվեցին բազմաթիվ ձեռնարկություններ, իսկ մյուսներն էլ շարունակեցին աշխատել մասնակի հզորությամբ: 90-ական թվականների տնտեսական ճգնաժամից դուրս գալուց հետո սկսեց վերականգնվել ՀՀ արդյունաբերությունը` իր բոլոր բնապահպանական բացասական հետևանքներով: Մեծ արագությամբ զարգացավ ՀՀ հանքարդյունաբերության ոլորտը, որն ինչպես հայտնի է շրջակա միջավայրի աղտոտման ամենավտանգավոր աղբյուրներից է: Այս տարերային զարգացումը` առանց բնապահպանության ոլորտին պատշաճ ուշադրություն դարձնելու, հանգեցրեց էկոլոգիական  մի շարք հիմնախնդիրների: Այդպիսին էին հողերի աղտոտման վտանգի ավելացումը, ջրային ռեսուրսների աղտոտումը, մթնոլորտային ավազանի աղտոտումը: ՀՀ տարածքում տարածված պղնձամոլիբդենային հանքավայրերի շահագործումից առաջացած  պոչանքները շարունակվեցին նետվել շրջակա  միջավայր: Վերջինիս հետևանքով ՀՀ տարածքում ստեղծվել են թվով 19 պոչամբարներ, որի պատճառով որակական սպառման վտանգի տակ են Ողջի և Դեբեդ գետերը ու հարակից տարածքների գյուղատնտեսական հողահանդակները: Լեռնահանքային արդյունաբերության ճյուղի պատճառով նաև շրջանառությունից դուրս են գալիս գյուղատնտեսական նշանակության հողեր: ՀՀ ընդերքի մյուս ռեսուրսների` շինանյութերի օգտագործման նույնպես գյուղատնտեսական շրջանառությունից դուրս են մնում հազարավոր հեկտար հողակտորներ: Ընդհանուր առմամբ հանրապետության ամբողջ տարածքում տուֆաքարերի ու լքված հանքավայրերի տակ գտնվում են 6,5-7,0 հազար հա սևահողային տարածություն: Ընդերքօգտագործման հետևանքով ՀՀ տարածքում հրատապ հիմնախնդիր է ներկայացնում թափոնների բնապահպանական հետևանքերի ուսումասիրումը: 

 2011թ. տվյալներով ՀՀ տարածքում թափոնների քանակը կազմել է   1 822 590 տ: ՀՀ տարածքում արդյունաբերական բնօգտագործման հետևանքով վնասվում է նաև մթնոլորտային ավազանը: Արդյունաբերական գործարանների գործարկումից հետո մեծացավ մարդածին ներգործությունը նաև մթնոլորտային ավազանի վրա: Ընդհանուր առմամբ հանրապետությունում շրջակա միջավայրը աղտոտող 1371 ձեռնարկություններն ու կազմակերպությունները մթնոլորտ են արտանետում ածխաջրածիններ, մուր, ծծմբական թթու, մանգանի օքսիդ, ամոնիակ, քլորաջրածին, ազոտական թթու, ացետոն, տոլուոլ, քսիլոլ, բենզին և այլն: Մթնոլորտ նետվող թունավոր նյութերի մեծ մասը  բաժին է ընկնում  Արարատի մարզին, Երևան քաղաքին, Կոտայքի, Արմավիրի, Լոռու, Սյունիքի մարզերին: Երևանում այդ ոլորտում բացասական խոշոր դեր ունեն քիմիական, շինանյութերի ձեռնարկությունները, Կոտայքի և Արարատի մարզերում` ցեմենտի գործարանները, Լոռու և Սյունիքի մարզերում` լեռնահանքային արդյունաբերության և մետաղաձուլության գործարանները: Ընդ որում մթնոլորտի աղտոտման աշխարհագրական պատկերը գրեթե չի փոխվել: Հայաստանի Հանրապետության նյութական արտադրության մյուս ոլորտը, որն զգալի ազդեցություն ունի շրջակա միջավայրի որակի վրա գյուղատնտեսությունն է: Այս ոլորտի ազդեցությունը հիմնականում նկատվում է շրջակա միջավայրի բաղադրիչներից մեկի` հողի վրա: Ներկայիս մանր սեփականատիրության պայմաններում, երբ յուրաքանչյուր հողատեր ինքն է մշակում իր հողակտորը, առանց ընդհանուր համաձայնության գալու հարևանների հետ, առաջանում է մի իրավիճակ, որն ավելի է խորացնում ՀՀ տարածքի աղտոտման վտանգը: ՀՀ տարածքի մոտ 80%-ը ենթարկվում է տարբեր աստիճանի աղտոտման, իսկ մոտ 27 %-ը համարվում է դեգրադացված տարածք: Ընդ որում կախված ՀՀ տարածքի բնակլիմայական պայմաններից և տնտեսական գործունեության տեսակից այս երևույթը երկրի տարբեր մասերում տարբեր ինտենսիվություն ունի: Ներկայումս ՀՀ տարածքում տարբեր աստիճանի էրոզացված հողերի մակերեսը կազմում է մոտ 1 271 100 հա` ՀՀ հողային ֆոդի մոտ 43 %-ը: Էրոզացվածության նման ցուցանիշի պատճառ է դարձել հատկապես ՀՀ տարածքում գյուղատնտեսական մշակվող հողահանդակների ընդարձակումը: 1830 թ. 70 հազ. հա-ից 1913 թ. հասան 346 հազ. հա, իսկ ներկայումս մոտ 637 հազ. հա: Միևնույն ժամանակ ընդարձակվել է նաև ոռոգվող հողատարածությունների մակերեսը` 1921 թ. 60 հազ. և 1928 թ. 111 հազ. հա-ից 1940 թ. հասան 180 հազ. հա-ի, 1988 թ. 316 հազ. հա, 2012 թ. 208 հազ. հա: Վերջինիս պատճառով հատկապես Արարատյան հարթավայրում տեղի ունեցավ հողերի երկրորդային աղակալում և աղակալված հողերի ընդհանուր մակերեսը հասավ 30 հազ. հա-ի: Գյուղատնտեսության և արդյունաբերության բնօգտագործման տեսակները զարգացնելու համար ՀՀ-ում ինտենսիվորեն օգտագործվում են նաև ջրային ռեսուրսները:
 Այսպես, Սևանա լճի ջրային դարավոր պաշարների ոռոգչաէներգետիկ նպատակներով օգտագործելու հետևանքով Սևանա լիճը հայտնվեց էկոլոգիական աղետի առջև` կրճատվեցին ձկնային պաշարները և տեսակները, ափամերձ շրջաններում նկատվեցին ճահճացման երևույթներ, իսկ շրջակա բնակավայրերից բաց թողնվող հոսքաջրերը ավելի սրեցին լճի էկոլոգիական վիճակը: Ջրային ռեսուրսների հետ կապված է մյուս վտանգը արդյունաբերական հոսքաջրերի գետերի մեջ թափվելու հետ: Այս առումով վտանգված են համարվում Դեբեդ և Ողջի գետերը, որոնք թունավորված են տարբեր տեսակի քիմիական նյութերով: ՀՀ տարածքի օգտագործմամբ առաջացած մյուս էկոլոգիական հիմնախնդիրը համարվում է անտառների պահպանությունը: Ներկայումս ՀՀ անտառածածկ տարածքների տակ գտնվում են 334100 հա հողեր: Եղած անտառները ունեն հողապաշտպան, ջրապաշտպան, կլիմայապաշտպան, ռեկրեացիոն նշանակություն: Նման պայմաններում դրանց պահպանությունը համարվում է հրատապ: Ընդհանուր առմամբ ՀՀ-ում էկոլոգիական բնույթի հիմնախնդիրներ են առաջացնում բնօգտագործման երկու տեսակները` արդյունաբերական և գյուղատնտեսական: