ՀՀ ջրային ռեսուրսները

Բնական ռեսուրսների շարքում առանձնահատուկ դեր ունեն ջրային ռեսուրսսները: Բավական է նշել, որ կենդանի օրգանիզմների կազմության մեծ մասը կազմում է ջուրը, և կարելի է հասկանալ, թե ինչ դերի մասին է գնում խոսքը:

Քաղաքակրթության զարգացման հետ մարդը իր կենսագործունեության մեջ ավելի մեծ քանակությամբ ջուր է օգտագործում: Ժամանակակից քաղաքակիրթ մարդուն օրական անհրաժեշտ է ավելի քան 500 լիտր ջուր: Ընդ որում, միայն սննդառության գործընթացը նորմալ կազմակերպելու համար մարդուն անհարժեշտ է լինում 10 լիտր քաղցրահամ ջուր:

ՀՀ ջրային ռեսուրսների համակարգում հատուկ դեր են կատարում գետերը: ՀՀ-ում կա մոտ 10 հազ. գետ ու գետակ, որից 100 կմ և ավելի երկարություն ունեն ընդամենը 6-ը:

ՀՀ գետերը ունեն օգտագործման երկու հիմնական տեսակ` ոռոգչային և էլեկտրաէներգետիկ: Ոռոգման համար ջրերի ռացիոնալ օգտագործման նպատակով գետերի վրա կառուցվել են ջրամբարներ, որոնց թիվը ՀՀ-ում հասնում 80-ի մոտ 990 մլն քմ ընդհանուր մաերեսով: Դրանք օգտագործվում են հիմնական ոռոգման, էներգետիկ, ձկնաբուծական նպատակներով: Ջրամբարներից ամենախոշորը Ախուրյանն է 525 մլն խմ ծավալով, որից օգտվում է նաև Թուրքիան: ՀՀ գետերի էներգետիկ նպատակներով օգտագործման մասին է վկայում նաև ՀՀ-ում առկա Ջրէկ-ները: Դրանցից հայտնիներն են Սևան-Հազդան կասկադը (6 Ջրէկ), Որոտանի կասկադը (3 Ջրէկ): Նախատեսվում է կառուցել ևս 64-ը: ՀՀ-ում ջրային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման համար կառուցվել են նաև ջրանցքներ:

Հայաստանի Հանրապետության ջրային ռեսուրսների համակարգում պատկառելի տեղ են զբաղեցնում լճերը:

Ընդհանուր առմամբ ՀՀ տարածքում հաշվում է մինչև 120 լիճ, սակայն սրանց մի մասը ամռան ամիսներին, հատկապես չորային տարիներին ցամաքում են: Հայասատանում եղած փոքր լճերի զգալի մասը օգտագործվում է, որպես խմելու ջուր: Օրինակ, Արագածի լանջերին գտնվող լճերի զուլալ ջրերը օգտագործվում են բարձրլեռնային գյուղերի խմելու ջրի հիմնախնդիրները լուծելու համար:

Այդ առումով նշանակալից դեր են խաղում Գեղամա լեռնաշղթայում գտնվող Ակնա, Բիշար, Զեյնալ, Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Գազանալիճ, Կապուտան, Սյունիքի հրբխային բարձրավանդակի մի շարք շարք լճեր, որոնք ունեն 2000-3000 մետր բարձրություն:
Լճերի շարքում ամենակարևոր դերը պատկանում է Սևանա լճին: Հսկայական է նրա տնտեսական ու ռեկրեացիոն նշանակությունը: Բավական է նշել, որ Սևանա լճից է սկիզ առնում ՀՀ համար ամենակարևոր գետը` Հրազդանը: Հրազդան գետի վրա է գտնվում ՀՀ ամենախոշոր հիդրոէներգետիկ համակարգը, ինչպես նաև Հրազդան գետի ջրերով է ոռոգվում Արարատյան դաշտը:

Սևանա լիճը հանդիսանում է նաև խոշոր էկոհամակարգ, որտեղ պահպանվում են մի շարք կենդանատեսակներ:
Հայաստանի Հանրապետության ջրային ռեսուրսների համակարգում յուրահատուկ կարևոր և խոշոր տեղ են զբաղեցնում ստորերկրյա ջրային ավազանները: Մի շարք բնակավայրերում ստորերկրյա ջրերը օգտագործվում են քչ միայն ոռգամ, այլ` խմելու նպատակներով:  Հանրապետության ստորերկրյա քաղցրահամ ջրավազաններից խոշորագույնը գտնվում է Արարատյան դաշտի ընդերքում: Արարատյան ստորերկրյա ջրի ավազանի ջրերը այժմ օգտագործվում են խմելու, ոռոգման, արդյունաբերական նպատակներով: Երևանի քաղաքի որոշ թաղամասեր ու Արարատյան դաշտի բնակավայրի մեծ մասը այդ ջրերը օգտագործվում են բոլոր նպատակների համար: Դրանց բազայի վրա կազմակերպված են նաև ձնկաբուծական լճային բազմաթիվ տնտեսություններ:

Արարատյան ստրերկյա ջրային ավազանի մասշտաբի ավազ կա նաև ՀՀ հյուսիսում` Շիրակի դաշտի կամ Ախուրյանի ավազանը:
Հայաստանի Հանրապետության ջրային ռեսուրսների համակարգում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում հանքային ջրերը: Ընդհանուր առմամբ ՀՀ-ում կա տաբեր տեսակի, որակական հատկանիշների, տաք և սառ հանքային ջրեր: 

Կարդալ ավելին

Հողօգտագործման հետևանքները ՀՀ-ում

Երկրագնդի մակերևույթը, առավել ևս ցամաքը, սահամանփակ են: Այդ իսկ պատճառով էլ հողային ռեսուսրները կարելի է դասել վերջավոր ռեսուրսների խմբի մեջ: Յուրաքանչյուր տարի երկրագունդը կորցնում է 75 մլրդ տոննա հող: Այս ցուցանիշը վկայում է, որ մինչև 2025 թվականը կվերանա երկրագնդի հողածածկի 36%-ը:

Զգալի են հողի կուրստները նաև ՀՀ-ում: Գյուղատնտեսության ոլորտը աչքի էր ընկնում նաև շրջակա բնական միջավայրին հասցված վնասների հետևյալ գործոններով.

1.      թեք լանջերի օգտագործումը գյուղատնտեսության մեջ որպես վարելահող առանց ինժեներական կիրառման, որի արդյունքում տեղի էր ունենում հողերի էրոզիա, տեղատարում, լվացում, ձորակառաջացում,

2.      չափից ավելի ոռոգում

3.      ցանքաշրջանառության կանոների խախտումներ,

4.      գյուղմեքենաների բազմակի մուտք հողատարածքներ,

5.      լեռնային և գյուղամերձ արոտավայրերի գերարածեցում

6.      տեղական ավանդական մշակաբույսերի ցանքատարածությունների կրճատում,

7.      չհիմնավորված գյուղական ճանապարհների և անասունների տեղափոխման ուղիների անցկացում, մեքենաների ինտենսիվ երթևեկություն լեռնալանջերում,

8.      ջրամբարների կառուցում, ջրի անխնա օգտագործում,

9.      կոլեկտիվ սեփականության պայմաններում ընդհանուրի նկատմամբ անտարբերություն:

ՀՀ գյուղատնտեսական նշանակության հողահանդակների մոտ 70 %-ը արոտավայրերն ու խոտհարքներն են: Ներկայումս անկումային անասնապահության պայմաններում (խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների գլխաքանակի կրճատում) փոփոխվել է նաև բնական կերահանդակների օգտագործման ծանրաբեռնվածությունը: Փոխվել է հատկապես ծանրաբեռնվածության տարածքային պատկերը: Ֆինանսների սղության պայմաններում մանր գյուղացիական տնտեսությունները չեն կարողանում անասնահոտերը քշել և հասցնել ամառային հեռավոր արոտավայրեր, ուստի օգտագործում են մերձգյուղական կերահանդակները, դրանով իսկ մեծացնելով այդ տարածքների վրա ծանրաբեռնվածության աստիճանը: Իսկ հեռավոր կերահանդակները (ալպյան և մասամբ մերձալպյան տափաստանային գոտիներում) վերկանգնվում են: Նման գերարածացման հետևանքով առաջանում են հետևյալ գեոէկոլոգիական հետևանքները` ֆլորայի կազմի փոփոխություն` մոլախոտային, կոշտ, փշոտ բուսատեսակների շատացում ի հաշիվ արժեքավոր կերային բույսերի, հողերի քայքայման ակտիվացում, անասունների կողմից հողի տրորում, որը հանգեցնում է արահետների ցանցի խտացման, որոնք զուրկ լինելով խոտածածկույթից ենթարկվում են էրոզիայի:  

Անասնապահության հետևանքով տարածքի դերգադացման վտանգը հատկապես մեծ է այն մարզերում, որտեղ հողահանդակների գերակշիռ մասը կազմում են արոտավայրերը և ունեն մեծ թվով անասուններ: Ընդ որում վտանգն ավելի է մեծանում մանր եղջերավոր անասունների շատ թվաքանակի առկայության պայմաններում: Այս տեսանկյունից, վտանգը մեծ է հատկապես Սյունիքի, Շիրակի, Գեղարքունիքի, Արմավիրի, Արարատի և Արագածոտնի մարզերում: Իսկ ուղղաձիգ ուղղությամբ վտանգը բարձր է տափաստանային, մերձալպյան և ալպյան գոտիներում, քանի որ արոտավայրերի գերակշիռ մասը` 931 600 հա-ը կամ 88.1 %-ը, գտնվում են հենց այդ գոտիներում: Սակայն վերը նշված որոշ գործոնների պատճառով, ինչպես ասվեց, տեղի է ունենում գյուղամերձ արոտների գերարածեցում: Հետևաբար տարածքի դեգրադացման վտանգը մեծանում է չոր տափաստանային և տափաստանային գոտիներում, որտեղ գտնվող արոտավայրերը կազմում են ՀՀ հողային ֆոնդի մոտ 14%-ը կամ ՀՀ արոտավայրերի 39,5 %-ը:  

Ներկայումս ՀՀ տարածքում տարբեր աստիճանի էրոզացված հողերի մակերեսը կազմում է մոտ 1 271 100 հա` ՀՀ հողային ֆոդի մոտ 43 %-ը: Էրոզացվածության նման ցուցանիշի պատճառ է դարձել հատկապես ՀՀ տարածքում գյուղատնտեսական մշակվող հողահանդակների ընդարձակումը: Ներկայումս ՀՀ համար խնդիր է համարվում նաև խոպան հողերի առկայությունը:

Կարդալ ավելին

ՀՀ հողային ռեսուրսները

«Հողային ռեսուրսներ» հասկացությունը լայն իմաստով ձևակերպվում է հետևյալ կերպ. «դրանք այն հողերն են, որոնք որևէ կերպ կարող են օգտագործվել գյուղատնտեսության մեջ»:  Ընհանրապես երկրագնդի ցամաքի 90%-ը ծածկված է հողով, սակայն այս հողերի մի մասն ուղղակի պիտանի չի գյուղատնտեսության մեջ օգտագործելու համար: Մոտավոր հաշվարկները ցույց են տալիս, որ եղած հողերի միայն 65%-ն է պիտանի գյուղատնտեսության մեջ օգտագործելու համար: Սակայն այս ցուցանիշը շատ ընդհանրական է, աշխարհում առանձնանում են հողային ռեսուրսներով հարուստ և աղքատ երկրներ: Բացի այդ շատ ավելի կարևոր է հողերի որակ հասկացությունը:  Հայաստանը պատկանում է հողային ռեսուրսներով աղքատ երկների շարքին:

Հայաստանի Հանրապետության հողային ֆոնդը (այսինքն` տարածքը) կազմում է 2974.3 հազ հեկտար: Ընդ որում` գյուղատնտեսական արտադրության համար հնարավոր է օգտագործոլ ամբողջի 46.8%-ը:
Քանի որ հայկական լեռնաշխարհը, այդ թվում Հայաստանի Հանրապետությունը, տիպիկ լեռնային երկիր է, ունի խիստ կտրտված մակերևույթ, տարածքի զգալի մասը լերկ ժայռեր են, այդ իսկ պատճառով գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը սահմանափակ են:

 Ներկայումս հանրպետության հողային ֆոնդը կազմում է 1391 հազ հեկտար , որից մոտ 36%-ը կազմում են վարելահողերը, մոտ 4%-ը բազմամյա տնկարկներն են, մոտ 10%-ը խոտհարկները:
Հանրապետության հողերը բնությագրվում են խիստ բազմազանությամբ, որը պայմանավորված է կլիմայական ու ռելիեֆային պայմանների բազմազանությամբ:

ՀՀ-ում առանձնացվում է հողերի հետևյալ գոտիները` կիսանապատային, չոր տափաստանային, տափաստանային, անտառային, լեռնամարգագետնային: Յուրաքնաչյուր գոտում, կապված դրա տարբեր հատկություններից, ձևավորվում է յուօրինակ հողատիպ: Չոր տափաստանային գոտում` շագանակագույն, իսկ տափաստանայինում` սևահող, մարգագետնասևահողային, գետահովտա-դարավանդային, հողագրունտներ: Անտառային գոտում տարածված են` անտառային գորշ, դարչնագույն, լեռնամարգագետնային գոտուն բնորոշ են լեռնամարգագետնային, մարգագետնատափաստանային հողատիպերը:

Կիսանապատային գոտին իր հողատիպերով տարածված է ՀՀ 850-1250 մ բացարձակ բարձրություններում` Արարատի և Արմավիրի մարզերում, Երևան քաղաքում, Արագածոտնի ծայր հարավային հատվածներում,  մասամբ Վայոց Ձորի Նախիջևանին սահմանակից հատվածներում: Այս տիպ հողերի ավելի քան   95 %-ը գտնվում է Արարատի և Արամավիրի մարզերում, որոնք հանդիսանում են ՀՀ գյուղատնտեսական ամենահզոր մարզերը: Դրանց բաժին է ընկնում ՀՀ գյուղատնտեսության ՀՆԱ առյուծի բաժինը` 32%-ը:

Այս հողերի նման բնութագրիչներից հետևում է, որ նրանք պետք է դուրս մնային գյուղատնտեսական օգտագործումից, սակայն մարդու կողմից բարելավվելու (արհեստական ոռոգում և պարարտացում) շնորհիվ լայնորեն ներառված են գյուղատնտեսական շրջանառության մեջ:  Այսինքն այդ մարզերը համարվում են ինտնենսիվ օգտագործվող տարածքներ: Այս գոտու հողային ֆոնդը օգտագործվում է հետևյալ գյուղատնտեսական նպատակներով. որպես վարելահող, բազմամյա տնկարկ (Արմավիր, Արարատ, Արագածոտն) և մասամբ արոտավայր (Արարատ): Այս գոտում, որպես տարածքի բացասական փոփոխության հետևանք հանդես է գալիս հողերի էրոզացվածությունը` մինչև 1% արտահայտավծությամբ, իսկ ամենամեծ էկոլոգիա կան հետևանքը, որը այս տարածքի հողերին դուրս է մղում գյուղատնտեսական շրջանառությունից` աղակալումն է: Վերջինս տեղի է ունենում հատկապես ոռոգման հետևանքով, իսկ ինչպես հայտնի է, այս գոտին, կապված ջրաջրեմային ռեժիմի և կլիմայական պայմանների հետ,  համարվում է ՀՀ տարածքի ինտենսիվ ոռոգվող հատվածը: Այս գոտու երկու հիմնական մարզերում միասին ոռոգվում է գյուղատնտեսական նշանակության հողատարածքների մոտ 31 %-ը: Այս գոտիների գյուղատնտեսական օգտագործման հետևանքով Արմավիրի մարզում աղակալված են համարվում հողերի 17,35%-ը կամ 12121,5 հա, իսկ Արարատի մարզում` 20,39 %-ը կամ 13218,4 հա-ը: Չոր տափաստանային գոտին տարածված է ՀՀ 1250-1900 մ բացարձակ բարձրություններում` ընդգրկում է Արամվիրի մարզի արևմտյան հատվածները, Արագածոտնի հարավային հատվածները (արևմուտքից մինչև արևելք), Կոտայքի հարավ-արևմտյան (Երևանին սահմանակից մասեր) հատվածները, Երևան քաղաքը (բացառությամբ հարավ-արևմուտքի), Արարատի մարզի տարածքում կազմում է կենտրոնական նեղ գոտի, Վայոց Ձորի կենտրոնական մասում, Սյունիքի ծայր հարավային մասում, Տավուշի հյուսիս-արևելյան մասում` Ադրբեջանի սահմանի երկարությամբ: Գոտին օգտագործվում է նույնպես որպես արոտավայր, վարելահող և բազմամյա տնկարկ: Համեմատական առումով գոտում նշված հողօգտագործման տեսակներից առաջնային համարվում են արոտավայրերը և վարելահողերը:

Մարդածին ներգործության և տարածքի բնական պայմանների (լանջերի թեքություն) փոփոխության հետ կապված մեծանում է հողերի էրոզացվածության աստիճանը: Այստեղ հողերը համարվում են 45-70 %, տեղ-տեղ 70 %-ից  ավելի էրոզացված:

Տափաստանային գոտին տարածված է ՀՀ 1300-2450 մ բացարձակ բարձրություններում` ընդգրկում է Արագածոտնի կենտրոնական հատվածները, Կոտայքի կենտրոնական, արևելյան, հյուսիս-արևելյան, հարավ-արևելյան հատվածները, Արարատի մարզի կետրոնական մասերը, Գեղարքունիքի տարածքի կենտրոնական ցածրադիր մասերը, Վայոց Ձորի կենտրոնական մասերը, Սյունիքում Որոտանի ավազանի հատվածները, Լոռիի հյուսիս-արևելքը, իսկ Տավուշում տարածվում է կղզյակների ձևով:  Այս տարածքներն օգտագործվում են որպես արոտավայրեր և վարելահողեր: Այս գոտում հողերը համարվում են միջին և ուժեղ էրոզացված:

Անտառային գոտին տարածված է ՀՀ 400-2400 մ բացարձակ բարձրություններում` ընդգրկում է Տավուշի մարզը (կենտրոնական հատվածներ), Սյունիքի մարզը (հարավ-արևելյան մասերը), Կոտայքը (հյուսիս-արևելք), Լոռին (կենտրոնական-արևելյան մասեր), և կղզյակների ձևով տարածվում է Արագածոտնի, Արարատի, Վայոց Ձորի և Գեղարքունիքի մարզերում: Գոտին գյուղատնտեսական նպատակներով օգտագործվում է որպես արոտավայր և խոտհարք: Այստեղ էրոզացվածությունը բարձր է` 45 % և ավելի:

Լեռնամարագագետնային գոտին տարածված է ՀՀ 1900-3500 մ բացարձակ բարձրություններում (ՀՀ հյուսիսում սկսվում են 1900-2000 մ-ից իսկ, հարավում 2400 մ բարձրություններից)` ընդգրկում  է Շիրակի մարզի հյուսիս-արևմտյան, հյուսիս-արևելյան և հարավ-արևելյան մասերը, Լոռու մարզի հյուսիս-արևելյան, ծայր հարավային և Տավուշի մարզին սահմանակից  բարձրադիր մասերը, Արագածոտնի Արագած լեռան բարձրադիր հատվածները, Կոտայքի մարզի ծայր հյուսիսային, արևմտյան և հարավ-արևելյան բարձրադիր շրջանները, Գեղարքունիքի մարզի արևմտյան, հարավային և արևելյան բարձրադիր շրջանները, Արարատի հյուսիս-արևելյան, արևելյան բարձրադիր շրջանները, Վայոց Ձորի հյուսիսային, արևելյան և հարավ-արևելյան բարձրադիր շրջանները, Սյունիքի մարզի Սյունիքի բարձրավանդակի (հյուսիս-արևելք) ու Զանգեզուրի (արևմուտք) լեռների բարձրադիր շրջանները: Այս գոտու հողերը օգտագործվում են որպես արոտավայրեր և խոտհարքներ: Գոտու հողերի էրոզացվածությունը հասնում է 15-20 %, տեղ-տեղ 45 % և ավելի, որը հիմնականում կապված է լանջերի մեծ թեքությունների հետ:

Կարդալ ավելին

Օգնե՛նք փրկել Կովկասյան հովազին անհետացումից

Ընդամենը մի քանի տարի առաջ, Կովկասյան հովազի` Հայաստանում գոյատևման հեռանկարները հուսադրող չէին: Այս շքեղ կատվազգին գրանցված է ԲՊՄՄ Կարմիր ցուցակում (միջազգային Կարմիր գիրք) «Վտանգված» կարգավիճակով, և վերջինիս քանակը վայրի բնության մեջ չի գերազանցում 1300-ը: Հայաստանի տարածքում Կովկասյան հովազի առավելագույնը 13 առանձնյակ է պահպանվել (ըստ ԲՊՄՄ տվ յալների):

Կովկասյան հովազի և վերջինիս կենսամիջավայրի պահպանման նպատակով «Վայրի բնության և մշակութային արժեքների պահպանման» հիմնադրամն իր գործընկեր Վորլդ Լենդ Թրաստ ընկերության աջակցությամբ հիմնեցին «Կովկասյան կենսաբազմազանության ապաստարանը»: Այս համագործակցության արդյունքում արդեն 2013 թ.-ին հնարավոր եղավ նշված տարածքում մի քանի անգամ տեսագրել Կովկասյան հովազին, ինչն անմիջապես գրավեց միջազգային հանրության ուշադրությունը, քանի որ Կովկասյան հովազն այսօր անհետացման եզրին է:

Միջազգային հանրության ուշադրությանն արժանանալուց հետո (երեք հոդված միայն «Թայմս» հայտնի պարբերականում) Կովկասյան հովազի պահպանման ծրագիրն այժմ հավակնում է մրցանակի` Գերմանիայի Նեյշնլ Գեոգրաֆիկ-ի կողմից (30,000 Եվրո): Հաղթելու դեպքում այս միջոցներն ամբողջությամբ կուղղվեն Կովկասյան հովազի ու վերջինիս կենսամիջավայրի համար անհրաժեշտ տարածքների ընդլայնմանն ու պահպանմանը Հայաստանում: Կովկասյան հովազի մասին պատմող ֆիլմը հասանել ի է այստեղ: 

Քվեարկությունը տևելու է մարտի 17-ից 31-ը:

Կարևո՛ր է յուրաքանչ յուր ձայն

Քվեարկել կարող եք հետևելով այստեղ

Միևնույն ցանցին միացված համակարգիչներից ստացված ձայները համարվելու են մեկ ձայն, հետևաբար այս տեսանկյունից ցանկալի է կրկին քվեարկել տանից, սրճարանից, այլ վայրերից:

Կարդալ ավելին