Երկիր մոլորակի աշխարհագրական թաղանթը և, մասնավորապես,
կենսոլորտը միակ նպաստավոր միջավայրն է, որտեղ ծագել և զարգանում է մարդկությունը:
Բայց հենց մարդկությունն է, որ իր գործունեությամբ խախտում է այդ միջավայրի հավասարակշռությունը,
աղտոտում է միջավայրը, դարձնում պակաս նպաստավոր, իսկ առանձին դեպքերում էլ` աննպաստ
և ուղղակիորեն մարդկանց կյանքի համար վտանգավոր:
Աղտոտում է կոչվում բնական միջավայրի այնպիսի
փոփոխությունը, որը հանգեցնում է երկրահամակարգի էկոլոգիական հավասարակշռության խախտմանը
և կենդանի օրգանիզմների, այդ թվում` մարդկանց գոյության պայմանների վատթարացմանը:
Բնական միջավայրի աղտոտումը կարող է լինել ինչպես
բնածին, այնպես էլ մարդածին:
Բնական միջավայրի ներկայիս վատթարացման գլխավոր և առավել վտանգավոր պատճառը մարդածին
աղտոտումն է և կապված է մարդու արտադրական գործունեության բացասական հետևանքների հետ:
Բնական միջավայրի մարդածին աղտոտման աղբյուրները,
բուն աղտոտիչները և դրանց հետ էլ կապված աղտոտման տեսակները բազմազան են:
Տարբերում են աղտոտման 3 տեսակ` ֆիզիկական, քիմիական
և կենսաբանական, թեև դրանք հաճախ միասնական ձևով են հանդես գալիս:
Ֆիզիկական է կոչվում այն աղտոտումը, որի հետևանքով
փոփոխվում են միջավայրի ֆիզիկական ցուցանիշները, օրինակ` ջերմությունը, խոնավությունը,
լուսավորվածությունը, աղմուկի մակարդակը, ռադիոակտիվ ճառագայթման մակարդակը, էլեկտրամագնիսականությունը:
Քիմիական աղտոտման դեպքում տեղի է ունենում միջավայրի
քիմական հատկանիշների փոփոխություն: Միջավայր են թափանցում այնպիսի քիմիական նյութեր,
որոնք չեն մարսվում բնության կողմից և մյուս նյութերի հետ քիմիական ռեակցիայի մեջ մտնելով`
միջավայրը վտանգավոր են դարձնում կենդանի օրգանիզմների համար:
Կենսաբանական աղտոտում կոչվում են բնական միջավայրի
այն փոփոխությունները, երբ միջավայր են թափանցում և բազմանում մարդու համար ոչ ցանկալի
կենդանի օրգանիզմներ: Այդ օրգանիզմները կարող են մարդու առողջության համար ուղղակի
վտանգ ծառայել կամ էլ փոխել կենսահամակեցությունների զարգացման ընթացքը անբարենպաստ
ուղղությամբ և ի վերջո հանգեցնել բնական պայմանների ընդհանուր վատթարացման:
Բնական միջավայրի մարդածին աղտոտման ամենատարածված
աղբյուրներն են` արդյունաբերություն, ավտոմոբիլային տրանսպորտը, շինարարությունը: Օրինակ,
քարածխով աշխատող ջերմաէլեկտրակայանը արտանետում է մեծ քանակությամբ խարամ, թունավոր
գազեր, մոծիր, ջրային գոլորշիներ, որոնք աղտոտում են շրջակա բնատարածքը: Ցեմենտի գործարանը
օդային ավազան է մղում մեծ քանակությամբ փոշի, որը քամիների օգնությամբ կարող է տարածվել
տասնյակ կմ շառավղով և նստել շրջապատի վրա:
Հանքարդյունաբերության ձեռնարկությունները ոչ
միայն ավերում են այն բնական համակեցությունները, որտեղ հանքեր են բացվում, այլև իրենց
թափոնները կուտակում են հանքի շրջակայքում` ամբողջովին փոխելով բնական լանդշաֆտը:
Ավտոմոբիլային տրանսպորտը հատկապես մեծ չափով
աղտոտում է օդային ավազանը, որ թափանցում են ներքին այրման շարժիչների արտադրած գազերը:
Բնական միջավայրի ֆիզիկական ցուցանիշները նկատելի
փոփոխություններ են կրում շինարարության ազդեցությամբ: Ամեն մի կառույց, գյուղեր, քաղաքներ,
խոշոր ջրամբարներ, հիդրոէլեկտրակայաններ, փոխում են շրջապատի միկրոկլիման, ջերմության
ու խոնավության ռեժիմը, ազդում մակերեսային և նույնիսկ ստորերկրյա ջրերի վրա, ստեղծում
նոր տիպի` տեխնածին լանդշաֆտներ:
Բնական միջավայրի ֆիզիկական, ինչպես նաև մեխանիկական
աղտոտման հետևանքներն անզեն աչքի համար մեծ մասամբ տեսանելի են և հաղթահարելի:
Այլ է վիճակը քիմիական ու կենսաբանական աղտոտման
ժամանակ: Այս դեպքում բնական միջավայրըավելի բարդ և միանգամից դժվար նկատելի փոփոխություններ
է կրում: Հետևանքների վերացումն էլ ավելի դժվարին բնապահպանական խնդրի է վերածվում:
Բնական միջավայրն աղտոտող նյութերը հաշվվում են
հարյուրներով և իրենց բնույթով ու ծագմամբ շատ բազմազան են: Բազմազան է նաև դրանց բացասական
ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա:
Բնական միջավայրի աղտոտում թույլ չտալու և աղտոտված
միջավայրը մաքրելու համար անհրաժեշտ է ծանոթ լինել դրանցից գոնե գլխավորներին:
Ինչպես աղտոտման տեսակները, այնպես էլ աղտոտող
նյութերը ըստ ծագման բաժանվում են երկու խմբի` բնական և արհեստական:
Բնական ծագման աղտոտող նյութերը տարածվում են
հրաբխային գործունեության, հողի և լեռնապարների լվացման ու տեղատարման, անտառային հրդեհների,
ծովի ալեկոծության ու ալեբախության, բույսերի ու մանրէների քայքայման և այլ բնական
երևույթների հետևանքով:
Արհեստական ծագման նյութերը գոյանում են հանածո
վառելիքի, արդյունաբերական ու կենցաղային թափոնների ցրման-տարածման, ինչպես նաև այրման
հետևանքով: Մեծ չափով այդպիսի նյութեր են առաջանում ներքին այրման շարժիչներում, ջերմաէլեկտրակայաններում,
հնոցներում ու արդյունաբերական վառարաններում, էներգակիրների այրումից, դրանք կենցաղային
նպատակներով օգտագործելիս:
Մարդածին աղտոտող նյութերում մեծ բաժին ունեն
քիմիական արդյունաբերության ու ատոմային էներգետիկայի թափոնները, ատոմային զենքի փորձարկումների
հետևանքով գոյացած նյութերը:
Ըստ բնական միջավայրի վրա ունեցած ազդեցության`
աղտոտող նյութերը բաժանվում են երկու հիմնական խմբի` ֆիզիկական և քիմիական:
·
Գետերի պինդ հոսքը,
·
Ռադիոակտիվ տարրերը,
·
Ջերմային աղտոտում առաջացնող
նյութերը,
·
Աղմուկի ու ցածր հաճախականության
վիբրացիայի աղբյուրները:
Ավելի մեծաքանակ են միջավայրն աղտոտող և մարդու
առողջության համար վտանգավոր քիմիական նյութերը:
Բոլոր աղտոտող նյութերը բնական միջավայր են թափանցում
գազային, հեղուկ և պինդ վիճակում:
Բնական միջավայրի տարբեր բաղադրիչների աղտոտմանը
այդ նյութերի մասնակցության բաժինը տարբեր է: Օրինակ, մթնոլորտն աղտոտող նյութերի շարքում
գլխավորը գազային վիճակում գտնվող նյութերն են, մինչդեռ ջրերն ու հողերն աղտոտողների
մեջ` հեղուկ և պինդ նյութերը: